«Τι είναι όμως σήμερα η πόλη για μας; Σκέφτομαι ότι έγραψα κάτι σαν τελευταίο ποίημα αγάπης για τις πόλεις, τη στιγμή που γίνεται όλο και πιο δύσκολο να τις ζήσουμε. Η κρίση τής πολύ μεγάλης πόλης είναι η άλλη όψη της κρίσης τής φύσης...».
 
Αυτό γράφει ο Ίταλο Καλβίνο για τις «Αόρατες πόλεις» - ένα έργο για την αστική ζωή, για την πόλη ως έννοια και ως εμπειρία (γραμμένο το 1972, το αφήγημα του Καλβίνο πρωτοκυκλοφόρησε σε ελληνική μετάφραση το 1982).

Μια άλλη μορφή -ένα ανάλογο «ποίημα αγάπης για τις πόλεις» στήνει με τη μεγάλη έκθεση (ουσιαστικά πρόκειται για οπτικοποίηση της διδακτορικής του διατριβής και του ομότιτλου βιβλίου του) ο Βασίλης Κολώνας («Η Θεσσαλονίκη εκτός των τειχών.

Εικονογραφία της συνοικίας των Εξοχών 1885-1912 - Εκδόσεις University Studio Press, 2014, σελ. 424, τιμή 50 ευρώ) στη μεγάλη έκθεση με τίτλο «Η συνοικία των Εξοχών, 1885-1912» που φιλοξενείται από την Τρίτη, 19 Απριλίου, στο Μορφωτικό Ίδρυμα της Εθνικής Τράπεζας - Πολιτιστικό Κέντρο Θεσσαλονίκης - Βίλα Καπαντζή - Λεωφόρος Βασιλίσσης Όλγας 108 (κτίριο με εμβληματική ιστορία στην ίδια αυτή «Συνοικία των εξοχών», την οποία καταδεικνύουν πλέον μόνο φωτογραφίες της Θεσσαλονίκης).

Ως «συνοικία των εξοχών» θα μπορούσε πρόχειρα να ορισθεί από τον σύγχρονο καταγραφέα η περιοχή που ξεκινά απ΄τον Λευκό Πύργο και διασχίζει τις σημερινές οδούς Βασιλέως Γεωργίου και Βασιλίσσης Ολγας έως σχεδόν τη σημερινή διασταύρωση με την κάθετη στη θάλασσα οδό 25ης Μαρτίου, στη λεγόμενη «ανατολική» (ουσιαστικά νότια) πλευρά της Θεσσαλονίκης.

Η πρώτη αναφορά στις Εξοχές ως ξεχωριστή κατοικία -με το όνομα Χαμηδιέ προς τιμήν του σουλτάνου Α.Χαμήτ Β?- καταγράφεται, όπως διαβάζει κανείς, το 1885 σε ένα φορολογικό βιβλίο, το λεγόμενο Hulasa.

Εκείνη την εποχή, η Θεσσαλονίκη ως σημαντική πόλη του οθωμανικού κράτους υποδέχεται τις δυτικού τύπου μεταρρυθμίσεις του Τανζιμάτ, ενώ οι μη μουσουλμάνοι υπήκοοι αποκτούν ίσα πολιτικά δικαιώματα με τους μουσουλμάνους.

Η εντός των τειχών Θεσσαλονίκη δεν μπορεί να «αντέξει» την αύξηση του πληθυσμού που προκαλείται από την ανάπτυξη της πόλης και οι ευκατάστατοι, κυρίως, κάτοικοί της, ντόπιοι και Ευρωπαίοι, αναζητούν νέο «χώρο». Το πολιτικό περιβάλλον ευνοεί τις αλλαγές και με πρωτοβουλία των οθωμανικών Αρχών της πόλης ξεκινά η πρώτη επέκταση στα ανατολικά.

Σημείο αναφοράς των νέων πολεοδομικών παρεμβάσεων αποτελεί ο Λευκός Πύργος, στον οποίο κατέληγε η λεωφόρος Χαμηδιέ (σημερινή Εθνικής Αμύνης) και από εκεί ξεκινούσε η νέα παραθαλάσσια λεωφόρος που θα οδηγούσε στη συνοικία των Εξοχών (σημερινή Βασ. Γεωργίου-Βασ. Όλγας).
 
Η κατεδάφιση των ΝΑ τειχών το 1890, ο σχεδιασμός υποδομών, όπως το ιππήλατο τραμ και τα δίκτυα κοινής ωφέλειας, αλλά και ο εξωραϊσμός της περιοχής με δενδροφυτεύσεις, κήπους και «θρανία προς ανάπαυσιν των περιπατητών», μετατρέπουν τη συνοικία των Εξοχών από περιοχή παραθέρισης σε τόπο μόνιμης κατοικίας.
 
Τα κριτήρια για τον τόπο εγκατάστασης ήταν κοινωνικά και οικονομικά σε αντίθεση με ό,τι ίσχυε στην εντός των τειχών Θεσσαλονίκη, όπου οι συνοικίες ήταν χωρισμένες ανά κοινότητα.

Αγνωστες φωτογραφίες δρόμων και κτιρίων

Στις Εξοχές η πρώτη μεγάλη αύξηση του πληθυσμού σημειώνεται μετά την πυρκαγιά του 1890. Η πληθυσμιακή σύνθεση είναι ενδεικτική: ποσοστό 49% Έλληνες, 23% Εβραίοι, 17,6% μουσουλμάνοι, 4,3% Βούλγαροι και 5,7% ξένοι υπήκοοι, σε σύνολο 25.349 κατοίκων (σύμφωνα με την απογραφή του 1913 - έναν μόλις χρόνο μετά την απελευθέρωση της πόλης και μετα την αναγκαστική εγκατάλειψή της από τους Οθωμανούς αξιωματούχους, οι οποίοι πρωτοστάτησαν στη δημιουργία της συνοικίας).

Η δεύτερη μεγάλη αύξηση του πληθυσμού των Εξοχών γίνεται μετά την καταστροφική πυρκαγιά του 1917. Δημόσια και ιδιωτικά κτίρια της συγκεκριμένη συνοικίας, στρατιωτικές εγκαταστάσεις, σχολεία και εκπαιδευτήρια, νοσοκομεία, εκκλησίες και βιομηχανικά κτίρια, αλλά και ιδιόκτητες κατοικίες αξιωματούχων, τραπεζιτών, βιομηχάνων, ανώτερων δημοσίων υπαλλήλων και γνωστών οικογενειών της πόλης, που χάθηκαν ανεπιστρεπτί, κατεδαφίζονται τη δεκαετία του 1960, όταν και τη Θεσσαλονίκη σαρώνει η λαίλαπα της αντιπαροχής λιγότερο από έναν αιώνα μετά την ανάγερση και φιλοτέχνησή τους.

Οι Εβραίοι έχουν εξαφανιστεί, πολλά κτίρια επιτάσσονται, άλλα εγκαταλείπονται... Το τραμ και ο λιθόστρωτος δρόμος ξηλώνονται ('57). Η υποβάθμιση της περιοχής βρίσκει πρόσφορο έδαφος και τα οικόπεδα δίνονται για ανοικοδόμηση.
 
Η επιχωμάτωση της νέας παραλιακής δημιουργεί μεγάλες εκτάσεις γης και δίνει την ευθύγραμμη ανάπτυξη της παραλίας. Τα περισσότερα από όσα απομένουν, διασώζονται γιατί περιέρχονται στην κατοχή του Δημοσίου και σήμερα «συντρίβονται» ανάμεσα στις κακόγουστες και θηριώδεις πολυκατοικίες τής οδού Βασιλίσης Όλγας.

Στην έκθεση παρουσιάζονται χάρτες και σχέδια, καρτ ποστάλ και άγνωστες φωτογραφίες δρόμων και κτιρίων, που δεν υπάρχουν πια, πορτρέτα της κοσμοπολίτικης κοινωνίας της Θεσσαλονίκης.

Διακόσιες εξήντα πέντε (265) εικόνες επιχειρούν να αποκαταστήσουν την εικόνα της συνοικίας, που χάθηκε, και να τεκμηριώσουν την ιστορία των κτιρίων και των ενοίκων τους.

Τα κενά στην ιστορία της αρχιτεκτονικής μιας πόλης δημιουργούν κενά στην ίδια την ιστορία της πόλης. Στη Θεσσαλονίκη η καταστροφή της νεότερης αρχιτεκτονικής ?είτε οφειλόταν σε τυχαία αίτια, είτε σε φυσιολογική γήρανση και αντικατάσταση, είτε, κυρίως, σε κατεδαφίσεις με στόχο την οικονομική εκμετάλ¬λευση του ακινήτου είχε ως αποτέλεσμα την απουσία μαρτυριών για την, αμέσως προηγούμενη από τη σημερινή, εικόνα της πόλης και επομένως για την ιστορία της σε μια εποχή πολιτικών και κοινωνικών μεταβολών.

Έργο... «τεκμηριωμένης νοσταλγίας» η μελέτη και τώρα η έκθεση του Βασίλη Κολώνα στο ΜΙΕΤ της ...λεωφόρου των Εξοχών (πολλοί αναρωτιούνται γιατί οι «παλιοί» ορίζουν ακόμη τη λεωφόρο Γ. Παπανδρέου ως... «οδό Ανθέων» και ορισμένοι νεότεροι γνωρίζουν την περιοχή και τις αστικές επαύλεις της μόνον από παλιότερες κινηματογραφικές ταινίες εποχής για τα γυρίσματα των οποίων χρησιμοποιήθηκαν όσες είχαν απομείνει).

Η έκθεση που θα εγκαινιασθεί στις 20:00 της Τρίτης, θα διαρκέσει έως και την Κυριακή, 19 Ιουνίου 2016, και θα είναι ανοιχτή για το κοινό από Τρίτη έως και Κυριακή τις ώρες 10:00-18:00 (τις μέρες των εορτών του Πάσχα, από Μ. Παρασκευή έως και Τρίτη της Διακαινησίμου, η έκθεση θα παραμείνει κλειστή) με ελεύθερη είσοδο.

ΠΗΓΗ: ΑΠΕ-ΜΠΕ