Οι ανάξιοι πολιτικοί και η «κατάρα» των εξαιρέσεων

Με επιστολή της στις 3/7 η υφυπουργός Υγείας Κατερίνα Παπακώστα ζήτησε από τον διευθύνοντα σύμβουλο της ΔΕΔΔΗΕ να εξαιρεθούν από τις προγραμματισμένες διακοπές ηλεκτροδότησης, λόγω απεργιακών κινητοποιήσεων, οι καταναλωτές εκείνοι που έχουν δηλώσει ότι υποστηρίζονται από ηλεκτρικά μηχανήματα λόγω προβλημάτων υγείας. Όπως επισημαίνει η υφυπουργός, που φαντάζομαι ότι θεωρεί ότι έχει μεγαλύτερη ευαισθησία από όλους εμάς τους υπολοίπους, «η υγεία των συμπολιτών μας είναι υπέρτερο αγαθό».

Φυσικά δεν ενδιαφέρθηκε αν αυτό που ζητούσε ήταν ανέφικτο αφού οι διακοπές ρεύματος γίνονται ανά περιοχή που προφανώς περιλαμβάνει και το σπίτι του άτυχου συνανθρώπου μας που έχει ανάγκη συνεχούς τροφοδοσίας ρεύματος και όχι όποτε αποφασίσουν οι συνδιοικούντες τη ΔΕΗ συνδικαλιστές.

Το περιστατικό μου θύμισε μία ηλικιωμένη οδηγό που όταν η Σουηδία άλλαξε τον τρόπο οδήγησης από τα αριστερά στα δεξιά έγραψε ένα γράμμα στον υπουργό Συγκοινωνιών για να εξαιρεθεί από την αλλαγή, εξηγώντας ότι δεν μπορούσε στην ηλικία της να μάθει να οδηγεί διαφορετικά. Η διαφορά με εμάς είναι ότι το ανέφικτο αίτημα το διατύπωσε μία γριούλα και όχι μία υφυπουργός.

Σημαντικές αλλαγές γίνονται και σε μία ημέρα

Η Ιστορία μπορεί να είναι διδακτική όταν μελετά πώς επιτυγχάνουν και πώς καταρρέουν κοινωνίες και έθνη. Στη Σουηδία η Dagen H (ημέρα Η - που σήμερα αποκαλείται συνήθως Högertrafikomläggningen - "αλλαγή σε κυκλοφορία στα δεξιά"), ήταν η 3η Σεπτεμβρίου 1967, όταν η οδήγηση άλλαξε από αριστερά στα δεξιά. Αυτό δεν ήταν εύκολο γιατί η αλλαγή δεν ήταν καθόλου δημοφιλής και είχε επανειλημμένα απορριφθεί τα προηγούμενα σαράντα χρόνια και μάλιστα μέσω δημοψηφισμάτων. Και αυτό παρότι όλες οι γειτονικές με τη Σουηδία χώρες οδηγούσαν στα δεξιά, ειδικά η Νορβηγία, με την οποία η Σουηδία διαθέτει εξαιρετικά μεγάλο μήκος συνόρων και -το σπουδαιότερο- οι περισσότεροι Σουηδοί διέθεταν αυτοκίνητα με το τιμόνι στα αριστερά. Το γεγονός αυτό προκαλούσε πολλές μετωπικές συγκρούσεις όταν γίνονταν προσπεράσεις σε αυτοκινητοδρόμους δύο λωρίδων αντίθετης κατεύθυνσης. Η αλλαγή είχε πολλές τεχνικές δυσκολίες, οι οποίες ξεπεράστηκαν με καλό σχεδιασμό και ενημέρωση.

Τη Δευτέρα που ακολούθησε την Dagen H, καταγράφηκαν 125 τροχαία ατυχήματα, σε σύγκριση με 130 έως 198 που καταγράφονταν σε προηγούμενες Δευτέρες. Κανένα θανατηφόρο τροχαίο δεν αποδόθηκε στην αλλαγή από τα αριστερά στα δεξιά. Συμπερασματικά, μία αλλαγή που έπρεπε να γίνει οργανώθηκε και επιτεύχθηκε με κοινωνική συναίνεση και συλλογική προσπάθεια. Και με αποφασιστικότητα από την πλευρά των κυβερνώντων ανεξαρτήτως δημοφιλίας.

Οι λάθος θεσμικές εξαιρέσεις ακυρώνουν τους κανόνες

Το πώς αντιμετωπίζουν τα κράτη και οι κοινωνίες τις (αναπόφευκτες) εξαιρέσεις, ποιες τελικά αποφασίζουν να κρατήσουν και πώς εφαρμόζουν τις μεταβάσεις από τη μία κατάσταση στην άλλη είναι ένας κρίσιμος παράγων επιτυχίας και συχνά επιβίωσης. (Υπάρχει για το θέμα και αξιόλογη βιβλιογραφία - ενδεικτικά: Jared Diamond Κατάρρευση και το ήδη κλασικό των D. Acemoglu-J.Robinson Γιατί αποτυγχάνουν τα έθνη.) Στην Ελλάδα σήμερα έχουν συσσωρευτεί χιλιάδες θεσμικές εξαιρέσεις είτε διά νόμου, είτε στην πράξη που φρενάρουν κάθε σοβαρή προσπάθεια ειδικά στην οικονομία.

Από αυτήν την άποψη η «εξαίρεση» που ζήτησε η κ. Παπακώστα δεν είναι μία μεμονωμένη, αλλά μία χαρακτηριστική περίπτωση της σημερινής Ελλάδας. Δεν είχε καμία σημασία το ότι η πρόταση ήταν ανέφικτη, γιατί η υφυπουργός δεν πρόκειται να λογοδοτήσει σε κανέναν αν δεν εφαρμοστεί, ενώ επιτυγχάνει την (προσωπική) προβολή μίας (δήθεν) κοινωνικής ευαισθησίας που διασκεδάζει την αντίληψη ότι οι κυβερνώντες είναι ανάλγητοι και μακριά από τα καθημερινά προβλήματα. Από την άλλη υπάρχουν πραγματικές εξαιρέσεις που μετά από χρόνια ύφεσης και χρεοκοπίας δεν έχουν καταργηθεί ακόμα και με την απειλή ασφυξίας ρευστότητας από τους ξένους.

Να εξαιρέσουμε τις εξαιρέσεις

Αντί να ζητάει εξαιρέσεις η υφυπουργός και να ψάχνουμε να βρούμε ποιοι πρέπει να ενταχθούν σε αυτές, είναι προτιμότερο να βελτιώσουμε το θεσμικό πλαίσιο για όλους. Ένα σημαντικό βήμα βελτίωσης θα ήταν η κατάργηση όλου του πλέγματος των εξαιρέσεων και των γραφειοκρατικών θεσμών, που πνίγουν σχεδόν κάθε δημιουργική προσπάθεια οικονομικής ανάπτυξης. Ακόμα και για λόγους κοινωνικής δικαιοσύνης πρέπει να ξηλωθούν όσοι θεσμοί ευνοούν επιλεκτικά ομάδες του πληθυσμού προστατεύοντας επαγγέλματα και κοινωνικές υποκατηγορίες.

Για παράδειγμα, η φορολογία στην Ελλάδα καταλήγει να είναι υψηλή μόνο όταν συμπεριληφθούν και οι (υψηλότατες και μη ανταποδοτικές) ασφαλιστικές εισφορές και οι φόροι υπέρ τρίτων, οι οποίοι επιβαρύνουν το σύνολο της ελληνικής κοινωνίας και ιδιαίτερα τους ασθενέστερους. Οι ανορθολογικές εξαιρέσεις αποτελούν ένα τεράστιο αναχρονιστικό εμπόδιο στην αναζητούμενη ανάκαμψη της οικονομίας και στην ανακούφιση της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας. Αλλά και σε θέματα που δεν είναι άμεσα οικονομικά (άσχετα αν όλα εκεί καταλήγουν) οι εξαιρέσεις προκαλούν αδικίες και ζημίες. Παράδειγμα οι μεταγραφές φοιτητών που θα ζημιώσουν και τα περιφερειακά και τα κεντρικά πανεπιστήμια από υπουργούς που ανακαλύπτουν κατηγορίες που πρέπει να ευνοηθούν (π.χ. τρίτεκνοι) στις οποίες περιλαμβάνονται και φοροδιαφεύγοντες με χαμηλό δηλωθέν εισόδημα. Το ότι αυτοί οι αυθαίρετοι κανόνες εξαιρέσεων αδικούν νέους ανθρώπους αφήνει αδιάφορο τους υπουργούς που θέλουν όπως η κ. Παπακώστα να επιδείξουν κοινωνική ευαισθησία.

Γιατί δεν αλλάζουν οι θεσμοί και κυβερνούν ανάξιοι

Ο βασικός λόγος που δεν αλλάζουν επιζήμιοι θεσμοί που αποδεδειγμένα εξακολουθούν να εμποδίζουν τη βελτίωση της κατάστασης της οικονομίας, και όχι μόνο, δεν είναι το αν το πολιτικό τους πρόσημο είναι αριστερό ή δεξιό. Για παράδειγμα, το αναποτελεσματικό μέγεθος της κυβέρνησης, που καταφέρνει να περιλαμβάνει την κ. Παπακώστα, θα μπορούσε να μικρύνει σε επίπεδα άλλων χωρών (και δεν χρειάζεται καν νόμος) και οι υπουργοί να μην προέρχονται από τους βουλευτές ώστε να μην υπάρχει σύγκρουση συμφερόντων. Το ότι ο ελέγχων δεν μπορεί να είναι και ελεγχόμενος δεν είναι σοσιαλιστικό ή φιλελεύθερο θέμα και είναι κατανοητό ακόμα και από τους σημερινούς κυβερνώντες. Όμως είναι δέσμιοι μιας άλλης λογικής.

Αν άλλαζε ο τρόπος σύνθεσης και το μέγεθος της κυβέρνησης, θα ακύρωνε για πάντα τη δυνατότητα η πλειοψηφία των βουλευτών της εκάστοτε συμπολίτευσης (τουλάχιστον όσοι γνωρίζουν στοιχειωδώς γραφή και ανάγνωση γιατί υπάρχουν και αρκετοί που δυσκολεύονται) να παρελαύνει στην κυβέρνηση στη διάρκεια της θητείας της (συνήθως 2 με 3 χρόνια). Εκεί βρίσκεται το πρόβλημα και το γνωρίζουμε όλοι, συμφωνούντες και διαφωνούντες.

Το κενό λογικής

Στην Ελλάδα ο κρατισμός επεκράτησε ιδεολογικά και μάλιστα σε ένα ευρύ φάσμα του άξονα αριστεράς-δεξιάς. Στη χώρα μας δεν ευδοκιμούν φιλελεύθερες ιδέες, κάτι που επιβεβαιώθηκε επανειλημμένα από εκλογικά αποτελέσματα και το αντελήφθησαν και σοβαροί άνθρωποι που θρηνούν κάτω από γέφυρες. Ακόμη και οι οικολογικές ευαισθησίες είναι περιορισμένες εγχώρια. Επειδή οι δεσμεύσεις διαδοχικών κυβερνήσεων σε συμφέροντα και σε λογικές αυτοσυντήρησης είναι ισχυρές, μετά τη χρεοκοπία αναζητούνται άνθρωποι και πολιτικά σχήματα που θα εφαρμόσουν τις «αυτονόητες» θεσμικές αλλαγές.

Το κενό αυτό, που αντελήφθη ο Σ. Θεοδωράκης, προσπαθεί να το καλύψει όσο πιο ορμητικά μπορεί το Ποτάμι. Έχει ενδιαφέρον η τακτική ακύρωσης της προοπτικής ανεπιθύμητων αλλαγών. Στην αρχή προσπάθησαν να εξαφανίσουν τις θέσεις του ως ανύπαρκτες και όταν κατάφερε να έχει περισσότερες και πιο συγκεκριμένες από αυτές των κατηγόρων του άρχισαν να τις χαρακτηρίζουν απολιτικές. Ό,τι ενοχλεί ακόμα και ως ατζέντα θα αντιμετωπιστεί ως άμεση προτεραιότητα. Είναι βέβαιο ότι όποιες πρωτοβουλίες διακόπτουν τη συνέχεια των δεσμεύσεων με προτάσεις «κοινής λογικής» (ο όρος είναι αδόκιμος, αλλά τείνει απελπισμένα να επικρατήσει) θα πολεμηθούν αλύπητα.

Ο γενικός στόχος είναι να δοθούν ιδεολογικές ταμπέλες σε θεσμικές αλλαγές που είναι αδιάφορες και αδιαβάθμητες στην κλίμακα αριστερά-δεξιά, και να αμαυρωθούν πριν προλάβουν να συζητηθούν. Είναι άγνωστο πόσο θα αντέξει το Ποτάμι και τέτοιου είδους πρωτοβουλίες αλλαγής θεσμών που επειγόντως χρειάζονται. Ας ελπίσουμε ότι δεν θα σβήσουν άδοξα.

Αδιόρθωτα αποτυχημένοι

Απόδειξη (μία ακόμη) ότι δεν πρόκειται να βελτιωθεί η κατάσταση αν δεν αλλάξει το πολιτικό προσωπικό που κυβερνά τη χώρα είναι ότι η υφυπουργός κ. Παπακώστα απαντώντας σε σχόλια για την αρχική της παρέμβαση προς τον ΔΕΔΔΗΕ περί μη διακοπής της ηλεκτροδότησης σε κατοικίες ατόμων που υποστηρίζονται μηχανικά, αναφέρει ότι «δεν έγινε για το θεαθήναι αλλά επειδή έχει καθήκον να υπερασπίζεται τους ανθρώπους με βαριές αναπηρίες που δεν εκπροσωπούνται συντεχνιακά» και ότι «τεχνικώς ο ΔΕΔΔΗΕ έχει τη δυνατότητα να εξαιρεί από τις διακοπές ρεύματος οικοδομικά τετράγωνα, εφόσον στην περιοχή κατοικεί άτομο που υποστηρίζεται από ηλεκτρικά μηχανήματα και το έχει δηλώσει η οικογένειά του» (Καθημερινή 6/7).

Δηλαδή η κρατική ΔΕΗ που ανήκει σε ένα κράτος που δεν γνωρίζει ακριβώς ποιους υπαλλήλους μισθοδοτεί ή συνταξιοδοτεί και διενεργεί κάθε λίγο και λιγάκι απογραφές, θα έπρεπε να ξέρει όλες τις κατοικίες όσων φιλοξενούν άτομα με μηχανική υποστήριξη και να εξαιρέσει τα οικοδομικά τους τετράγωνα από τυχόν διακοπές ρεύματος.

Οι προεκλογικοί υπουργοί που εισήλθαν στην κυβέρνηση από το ράφι των αδιόρθωτων αποτυχημένων είναι και αμετανόητοι.

* Ο κ. Κωνσταντίνος Μαρκάζος είναι οικονομολόγος.