Η βόμβα Ρέντσι στα ταμπού της Ευρώπης

Στα χρόνια της μεγάλης αναταραχής στις αγορές κρατικών ομολόγων του ευρωπαϊκού Νότου, οι F.T. έγραφαν συχνά για την κακοφωνία, τον θεατρινισμό και την αναποτελεσματικότητα των ευρωπαϊκών συνόδων.

Η κακοφωνία, λέξη που κατά κυριολεξία σημαίνει την έντονη δυσαρμονία ανάμεσα σε πολλούς δυνατούς ήχους, χρησιμοποιούνταν για να περιγράψει τη θεμελιώδη ασυμφωνία ανάμεσα στις απόψεις που εξέφραζαν παίκτες με διαφορετικά συμφέροντα ή μέριμνες -κράτη πιστωτές και δανειολήπτες, ΕΚΤ, Επιτροπή...- για το πώς θα αντιμετωπιζόταν το τάδε ή το δείνα σύμπτωμα της επελαύνουσας κρίσης.

Φαινόταν από τότε πως η ευρωζώνη, ένα μη λειτουργικό σύστημα, που, συν τοις άλλοις, μετατρεπόταν σε πεδίο ανελέητων εθνικών και οικονομικών ανταγωνισμών, δεν μπορούσε να λύσει τα προβλήματά της παράγοντας μια συνεκτική πολιτική. Έπασχε από μια αδυναμία που θα ονομάζαμε συστημική αναποτελεσματικότητα και προσπαθούσε να τη συγκαλύψει με μεγαλόσχημες επικοινωνιακές διακηρύξεις - για να ξεγελάσει τις αγορές...

Τα θυμήθηκα όλα αυτά -τώρα που η κρίση έχει εγκατασταθεί στην πραγματική οικονομία της ευρωζώνης- βλέποντας το ίδιο pattern να επαναλαμβάνεται, αυτούσιο και κακοφορμισμένο στη σύνοδο για την απασχόληση και την ανάπτυξη του Μιλάνου (8 Οκτωβρίου). Η ιταλική προεδρία είχε επενδύσει πολλά σ' αυτήν τη σύνοδο η οποία «απέτυχε να εντυπωσιάσει», κατά τον τίτλο του ευρωπαϊκού ειδησεογραφικού δικτύου Euractiv, που με τη σειρά του έμοιαζε με επιστροφή από το παρελθόν κάποιων τίτλων των F.T. Η Ευρώπη επαναλαμβάνεται, μόνο που στόχος αυτήν τη φορά ήταν να ξεγελαστούν όχι οι αγορές, αλλά οι κοινωνίες υψηλής ανεργίας.

Το ναυάγιο ενός πολιτικού εργαλείου για την ανάπτυξη και την απασχόληση

Η ειδική ευρωπαϊκή σύνοδος για την ανάπτυξη και την απασχόληση είναι ένα ad hoc πολιτικό εργαλείο, που έχει την αφετηρία του στο 2012. Ο άρτι νεοεκλεγείς στη γαλλική προεδρία Φρανσουά Ολάντ είχε ζητήσει αλλαγή πολιτικής από τη Γερμανίδα καγκελάριο, αλλά αφού η Γαλλία και οι άλλες χώρες του Νότου είχαν κάνει το λάθος να συναινέσουν στο γερμανικής κοπής Δημοσιονομικό Σύμφωνο -μια συνθήκη άκαιρης σκλήρυνσης των κανόνων του Μάαστριχτ-, έναν χρόνο πριν, χωρίς να εξασφαλίσουν ανταλλάγματα, η Άγκελα Μέρκελ δεν είχε λόγο να του κάνει το χατίρι. Μετά από αμοιβαίο συμβιβασμό -στα αλήθεια, γαλλική ήττα- η Μέρκελ και ο Ολάντ συμφώνησαν σε μια σειρά ειδικών συνόδων για την ανάπτυξη και την απασχόληση. Η Ευρώπη θα προσπαθούσε με αυτές να αντιμετωπίσει τις επιπτώσεις της δρακόντειας δημοσιονομικής προσαρμογής.

Σήμερα, δύο χρόνια μετά, ο απολογισμός των συνόδων για την ανάπτυξη και την απασχόληση είναι πενιχρός. Υπήρξαν τρεις διοργανώσεις, μία για κάθε χρόνο, 2012, 2013, 2014 - συγκριτικά ελάχιστες ως προς το πλήθος των Eurogroup και των Ευρωπαϊκών Συμβουλίων. Δεν θα μπορούσε να είναι διαφορετικά αφού έλειπε η κοινή βούληση Βορρά και Νότου για μια πολιτική υπέρ της ανάπτυξης και της απασχόλησης.

Η δεύτερη διοργάνωση, την άνοιξη του 2013, κρίθηκε σχετικά επιτυχής αφού ανέδειξε τουλάχιστον έναν κοινό στόχο: την αντιμετώπιση της ανεργίας των νέων που είναι υψηλότερη του μέσου όρου στον ευρωπαϊκό Βορρά και τραγικά μεγάλη, άνω του 50%, στον ευρωπαϊκό Νότο. Η ίδια διοργάνωση ενέκρινε το Πρόγραμμα Εγγύηση για τη Νεολαία, που προβλέπεται να ρίξει ένα ποτάμι χρήμα (6 δισ. ολόκληρα ευρώ!) σε επιχειρήσεις και ΚΕΚ, για να προσφέρουν μία θέση εργασίας ή κατάρτισης ή μαθητείας σε «επωφελούμενους» νέους κάτω των 25, για 4 μήνες από το 2015 και εξής.

Το πρόγραμμα αυτό όμως έπεισε -κι εξακολουθεί να πείθει- μόνο την ευρωπαϊκή γραφειοκρατία που το πρότεινε και το προετοιμάζει. Ούτε το Ευρωπαϊκό Φόρουμ Νεολαίας -την οργάνωση που εκπροσωπεί τη νέα γενιά σε ευρωπαϊκό θεσμικό επίπεδο, αποτελεί έναν βασικό stakeholder του προγράμματος και συμμετείχε στη διαβούλευση που έλαβε χώρα πέρσι και φέτος στις Βρυξέλλες- ούτε π.χ. το γερμανικό Ινστιτούτο Ευρωπαϊκών Οικονομικών Μελετών (ZEU) που εκπόνησε πρόσφατα την πρώτη σοβαρή μελέτη γι' αυτό.

Η βασική αντίρρηση του Ευρωπαϊκού Φόρουμ Νεολαίας ήταν ότι το πρόγραμμα (όπως και προηγούμενα ανάλογα ευρωπαϊκά προγράμματα) θα παράγει μη ποιοτικές (χωρίς σχέση με τις σπουδές και τις δεξιότητες των νέων), «προσωρινές, κακοπληρωμένες ή απλήρωτες θέσεις εργασίας και μαθητείας», συγκαλύπτοντας το πρόβλημα της ανεργίας των νέων, αντί να το λύνει.

Η πρόσφατη έκθεση του γερμανικού ινστιτούτου ZEW (με δημοσίευση στις 17 Οκτωβρίου) το απέρριψε ως δαπανηρό και αναποτελεσματικό, με ταυτόσημα και μερικά ακόμη επιχειρήματα («επιδεινώνει την ενσωμάτωση των νέων στην αγορά εργασίας ή στην καλύτερη δεν προσφέρει τίποτα», «δεν έχει παραγωγικό αποτέλεσμα») και πρότεινε την εγκατάλειψη της λογικής των επιδοτήσεων και την αντικατάστασή τους με μέτρα που ξεκινούν από την επιδίωξη της ανάπτυξης στις χώρες υψηλής ανεργίας του Ευρωπαϊκού Νότου και φτάνουν ως την εκπόνηση μιας πολιτικής αληθινής διευκόλυνσης της κινητικότητας των εργαζομένων εντός Ε.Ε.

Και τι έκανε η Ευρώπη οδεύοντας προς την τρίτη διοργάνωση, τη σύνοδο του Μιλάνου; Επιχείρησε να θολώσει τα νερά, επαναδιατυπώνοντας το Πρόγραμμα Εγγύηση για τη Νεολαία και συμπεριλαμβάνοντας σε αυτό το αίτημα του Φόρουμ Νεολαίας για «ποιοτικές» θέσεις κατάρτισης και εργασίας, προκειμένου να επιβεβαιωθεί το δημοκρατικοφανές και συμμετοχικό πρόσωπό της, και το επανέφερε στη σύνοδο του Μιλάνου -την τρίτη διοργάνωση- όπου εγκρίθηκε εκ νέου από το Συμβούλιο. Απέκλεισε όμως από τη σύνοδο το ίδιο το Φόρουμ -γεγονός που, προς τιμήν του, καυτηρίασε ο Επίτροπος Απασχόλησης Λάζλο Άντορ- για να μην αποφύγει τις δημόσιες συζητήσεις ως προς τα εργαλεία που θα απαιτούνταν ώστε η διακήρυξη αυτή να μην αποτελεί κενό γράμμα, ή οποιαδήποτε κουβέντα για την ουσία του προγράμματος που θα έριχνε φως στα αδιέξοδά του.

Ο Ρέντσι και ο Άντορ σπάνε ταμπού

Στο μέσο αυτών των επικοινωνιακών χειρισμών, που περισσότερο συσκότιζαν παρά φώτιζαν το στόχο τη συνόδου, εύλογο ήταν η προσοχή των μίντια να στραφεί στη δημόσια κόντρα του οικοδεσπότη Μάριο Ρέντσι με τη Γερμανίδα καγκελάριο Άγκελα Μέρκελ. Με την Ιταλία στην πρέσα της ύφεσης, της ανεργίας, του χρέους, της μαζικής «αγοράς» της από Κινέζους και της Κομισιόν η οποία ζητά τη μείωση του ιταλικού ελλείμματος κάτω του 3%, ήταν λογική, από την πλευρά του Ματέο Ρέντσι, η επιδίωξη μιας συγκρουσιακής συνόδου η οποία θα αναδείκνυε την αντίφαση ανάμεσα σε μια Ευρώπη που ομνύει στη δημοσιονομική προσαρμογή, αλλά επιδιώκει, λέει, εξίσου την ανάπτυξη και τη μείωση της ανεργίας.

Ο Ιταλός πρωθυπουργός αιφνιδίασε όμως περισσότερο από το προσδοκώμενο. Αιφνιδίασε πρώτα τη Γερμανίδα καγκελάριο όταν -εκτός ημερήσιας διάταξης- μίλησε για τη σχέση ανάμεσα στη χαλάρωση των ευρωπαϊκών κανόνων και τη μείωση της ανεργίας. Και αιφνιδίασε τους πάντες στη συνέχεια όταν έγινε ο πρώτος πολιτικός ηγέτης στην ευρωζώνη που αμφισβήτησε το νόημα των κανόνων του ευρώ διακηρύσσοντας ότι ο ίδιος πιστεύει πως οι κανόνες της ευρωζώνης έχουν σχεδιαστεί για την κατάσταση της Ευρώπης πριν από 10 χρόνια, «σε έναν άλλο κόσμο».

Αυτή η δήλωση βόμβα του Ματέο Ρέντσι, που πέρασε απαρατήρητη στην Ελλάδα, αποτελεί την πρώτη ηχηρή αμφισβήτηση του ευρωπαϊκού μονεταρισμού. Ο Ιταλός πρωθυπουργός έχει δίκιο: η θεμελιώδης λογική της ΟΝΕ και οι κανόνες επί των οποίων βασίζεται όντως μοιάζουν με απομεινάρι άλλης εποχής καθώς έχουν μεγαλύτερη σχέση με τις ανάγκες των ευρωπαϊκών οικονομιών στα χρόνια του στασιμοπληθωρισμού του 1970 και του 1980 και της πολύ πιο κλειστής Ευρώπης των «12», και λιγότερη με τις ανάγκες μιας «Ευρώπης των 27» ορθάνοιχτης στην παγκοσμιοποίηση και μιας ευρωζώνης που έχει τον χαμηλότερο μακροχρόνιο πληθωρισμό διεθνώς.

Μόνο που αυτά τα πράγματα είναι ταμπού και μέχρι στιγμής δεν είχαν ειπωθεί από κανέναν Ευρωπαίο ηγέτη. Κι έχει επίσης τη σημασία του ότι το ταμπού αυτό ο Ρέντσι δεν το έσπασε πρώτος, ούτε μόνος του. Είχε προηγηθεί, 2-3 βδομάδες νωρίτερα, μια ακόμη πιο βροντερή διακήρυξη από τον Λάζλο Άντορ, ως παρακαταθήκη της θητείας του στον διάδοχό του κατά τη «θεσμική μετάβαση» της Κομισιόν.

Η Ευρώπη πρέπει να αναγνωρίσει ότι υπό τις παρούσες συνθήκες ελλιπούς ζήτησης, ακραίων αποκλίσεων στα επίπεδα απασχόλησης και οικονομικών συνθηκών ανάμεσα στις χώρες (αυτό που λέμε διευρυνόμενη απόκλιση Βορρά-Νότου), και διαρκούς συσσώρευσης υψηλών αποταμιεύσεων σε κάποιες περιοχές της ευρωζώνης (Γερμανία) που λόγω του μακρόχρονου πολύ χαμηλού πληθωρισμού βγαίνουν εκτός παραγωγικής διαδικασίας, λύση στο πρόβλημα της ευρωπαϊκής ανεργίας δεν μπορεί να δοθεί, ήταν το μήνυμα με το οποίο ο Ούγγρος -και οικονομολόγος- επίτροπος επένδυσε τη λήξη της θητείας του. Επομένως, αν υποθέσουμε ότι η Ευρώπη παίρνει στα σοβαρά το στόχο της για πλήρη απασχόληση («assuming that we take the EU's objective of full employment seriously»), κατέληξε, μπορεί να πετύχει μείωση της ανεργίας μόνον αν δεχτεί ελεγχόμενο πληθωρισμό.

Προτείνω να κρατήσουμε το ότι για πρώτη φορά από την έναρξη της κρίσης ο πρωθυπουργός της Ιταλίας και ο επίτροπος απασχόλησης χτυπάνε καμπανάκια για την πορεία της Ευρώπης παραβιάζοντας ανοικτά το ταμπού της ευρωπαϊκής μονεταριστικής ορθοδοξίας – όπως επίσης την κλιμάκωση της κριτικής στην αντιπαραγωγική και αναποτελεσματική πολιτική των αθρόων ευρωπαϊκών επιδοτήσεων με σκοπό τη συγκάλυψη της ανεργίας. Θετικά ιδωμένα, αυτά μας λένε ότι αυξάνονται οι φωνές που είναι έτοιμες για ένα υγιές «όχι» στη διαιώνιση της ευρωπαϊκής αναποτελεσματικότητας και τη συγκάλυψή της με επικοινωνιακά τερτίπια. Αρνητικά ιδωμένα όμως, προδίδουν βάθεμα των ρωγμών στο ευρωπαϊκό οικοδόμημα.

* Η κ. Μαριάννα Τόλια είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας του βιβλίου "Το ευρώ, ο Νότος και η Ελλάδα. Έρευνες και Προσεγγίσεις για την κρίση στον Ευρωπαϊκό Νότο και τον ρόλο του ευρώ", Μεταμεσονύκτιες Εκδόσεις, Αθήνα 2014.