Hταν αρχές 2000, οι πρώτοι µήνες του 21ου αιώνα. Ένας καλός φίλος, που τότε συνεργαζόταν στην Καλιφόρνια µε τον οίκο παραγωγής κρασιών Mondavi, µε είχε προσκαλέσει στην περίφηµη Napa Valley για µια διεξοδική επίσκεψη. Είχα επίµονα ζητήσει, όµως, να δω έστω και για λίγο στο Claremont, 45 χλµ. από το Λος Άντζελες, τον διάσηµο γκουρού του µάνατζµεντ Πίτερ Ντράκερ (1909-2005) που τότε ήταν 91 ετών, αλλά διατηρούσε απίστευτη πνευµατική διαύγεια. Τελικά ο στόχος µου επετεύχθη.
«Υπήρξα και εγώ δηµοσιογράφος», µου είπε ο Ντράκερ χαµογελώντας πλατιά. «Και το 1929 υπήρξα ίσως ο µοναδικός στον κόσµο που πήρα συνέντευξη από τον Χίτλερ, για λογαριασµό µιας αυστριακής εφηµερίδας. Είµαι αριστοτελικός και θεωρώ ότι από την αρχαία Αθήνα ξεκινά η ιδέα του επιχειρείν», προσέθεσε. «Πώς αυτό, κύριε καθηγητά;». «Α, είναι µεγάλη ιστορία για να σας την παραθέσω. Αναζητήστε την απάντηση στην πλούσια ιστορία σας. Υπάρχει…», µου απάντησε.
Όντως, αναζητήσεις έκανα πολλές. Και σήµερα για ένα πράγµα είµαι βέβαιος. Στο φιλοσοφικό και ηθικό επίπεδο, ελληνισµός, ελευθερία και επιχειρείν συνδέονται. Με ισχυρούς δεσµούς. Ασχέτως αν στη χώρα µας το επιχειρείν βάλλεται και διαβάλλεται -συνήθως από αµαθείς, αλλά και ανεπίδεκτους µαθήσεως, γιατί η µάθηση ξεστραβώνει.
Γιατί όµως ο ελληνισµός θα µπορούσε να αποτελέσει αφετηρία παραδείγµατος στην εποχή της τεχνητής νοηµοσύνης και της ανάπτυξης του ψηφιακού ωκεανού; Όπως έγραφε πριν από αρκετά χρόνια ο Παναγιώτης Τζαµαλίκος σε ένα εντυπωσιακό βιβλίο του, το «Ελληνισµός και αλλοτρίωση» (εκδόσεις Γνώση), ο ελληνισµός είναι το γεγονός της ιστορικής και πνευµατικής υπάρξεως των Ελλήνων, κατά έναν τρόπο ορισµένο «εν χώρω και χρόνω». Χώρος είναι το λεκανοπέδιο της Αττικής και χρόνος ο γνωστός Χρυσός Αιώνας και οι ιστορικές περίοδοι που εκατέρωθεν εφάπτονται σε αυτόν. Ένα σύνολο περίπου 200 ετών. Ιστορική και πνευµατική προϋπόθεση δε για την ανάπτυξη του ελληνισµού υπήρξε η προσωκρατική φιλοσοφική περίοδος, στη διάρκεια της οποίας ο άνθρωπος προσπάθησε να ξεφύγει από τον µύθο µέσω του ορθού λόγου. Έφερε έτσι στο προσκήνιο τη γνώση και την ελευθερία ως δυνατότητα αποκτήσεώς της.
Η ελευθερία είναι συνεπώς το υπόβαθρο του ελληνισµού, µε την περίοδο των προσωκρατικών φιλοσόφων να συνιστά µια απελευθέρωση. Με την τελευταία να λειτουργεί ως ψυχική και πνευµατική αφετηρία για την κατοπινή, κορυφαία και ολοκληρωµένη έκφανση του ελληνισµού. Κύριο στοιχείο αυτής της αφετηρίας: η διαύγεια. Η διαύγεια κατέστη δυνατή και καθόρισε το κλίµα του ελληνισµού χάρη στην απελευθέρωση που άρχισε µε τους προσωκρατικούς.
Ποιο είναι, όµως, το νόηµα της απελευθέρωσης αυτής; Είναι τούτο: ο άνθρωπος επεµβαίνει αποφασιστικά στον κόσµο δια του ορθού λόγου, ο οποίος παρατίθεται στον µύθο. Είναι γνωστό ότι µέχρι τότε ο µύθος δέσποζε παγκοσµίως, σε όλον τον τότε γνωστό κόσµο. Αλλά ο λόγος δεν αντιπαρατάσσεται στον µύθο -πολύ περισσότερο, δεν τον καταργεί. Ο λόγος, για πρώτη φορά, αναδύεται ως κάτι το αυθύπαρκτο. Κάτι που διαθέτει δική του εσωτερική δυναµική και δεν στηρίζεται στα δηµώδη ή επίσηµα µυθολογήµατα.
Σε ένα τέτοιο περιβάλλον, η ελευθερία δεν αποτέλεσε απλώς µια τάση του πνεύµατος, αλλά µετουσιώθηκε και σε πράξη και σε κοινωνική δυναµική. Σε αυτή τη διαύγεια του αττικού περιβάλλοντος, το ανθρώπινο πρόσωπο φωτίζεται και αποκτά δική του, εντελώς ιδιαίτερη, ταυτότητα. Τούτο είναι περίπου επόµενο, διότι ο ελληνισµός, ως διανοίγων απειρία προοπτικών, µεγιστοποιεί την ευθύνη του προσώπου. Η δε ευθύνη αποτελεί µία από τις κορυφαίες υπαρξιακές καταστάσεις του ανθρώπου, διότι δι’ αυτής κατακτά τη µοναδικότητά του.
Η αίσθηση της ελευθερίας, όµως, ως υπαρξιακό «φόντο» του ελληνικού τρόπου υπάρξεως, πέραν του ότι εκδηλώθηκε µε µεγαλουργήµατα σε όλες τις εκφάνσεις του ελληνικού βίου, έφερε στο προσκήνιο και την πανίσχυρη δύναµη της δηµιουργίας. Αυτήν ακριβώς που αποτελεί και προϋπόθεση του επιχειρείν. Όχι µόνο µε παραγωγικούς και οικονοµικούς όρους, αλλά και µε υπερβατικούς υπαρξιακούς.
Στη σκιά της Ακρόπολης των Αθηνών πριν από 2.500 χρόνια γεννήθηκαν και αναπτύχθηκαν οι µεγαλύτερες αξίες του δυτικού κόσµου. Η εποχή µας, που χαρακτηρίζεται από µεγάλες αλλαγές, αλλά και από πνευµατική κρίση, µπορεί να βρει απαντήσεις σ’ αυτές. (Shutterstock/Sven Hansche)
Εκπληκτική, από την άποψη αυτή, είναι η τάση για ελευθερία µέσα από την ελληνική τέχνη. Αυτή την τέχνη που δεν επεδίωξε απλώς την απεικόνιση των εγκοσµίων, αλλά πήγε πολύ µακρύτερα: έδωσε όχι µόνο το ωραίο, αλλά και το αιώνιο. Η ελληνική τέχνη προσπάθησε έτσι να υπερβεί τη χρονικότητα του ανθρώπου, προσφέροντάς του τα ψυχικά µέσα για να κατισχύσει σε ό,τι αναιρεί ή αρνείται την ελευθερία του.
Όταν ο Φρανσουά Μπροντέλ υποστηρίζει ότι το ελληνικό πνεύµα και η εξάπλωσή του στη Μεσόγειο (δηλαδή ένα χώρο στον οποίο η διαύγεια του τοπίου, η λάµψη του ήλιου και η θάλασσα βοηθούσαν την άνοδο του πνεύµατος σε δυσθεώρητα ύψη) συνέβαλαν σε ύψιστες συλλήψεις, µας φέρνει κοντά σε µια κορυφαία πραγµατικότητα: αυτή της σχέσης του επιχειρείν µε την ανθρώπινη φύση.
Κατά τον 90χρονο σήµερα καθηγητή της φιλοσοφία του µάνατζµεντ, Peter Koestenbaum, ο ελληνισµός, στην προσωκρατική εκδοχή του, αλλά και στην αριστοτελική του διάσταση, υπήρξε το θεµέλιο στο οποίο στηρίχθηκε η ανάπτυξη της νοηµοσύνης. Υπό αυτή την έννοια, ο Σωκράτης υπήρξε ο πρώτος άνθρωπος που τόλµησε, στους κόλπους µίας πολιτικοποιηµένης και αλλοτριωµένης πολιτείας, να αναπτύξει µια αυτόνοµη, ίδια σκέψη. Γι’ αυτό και θανατώθηκε. Πλην, όµως, εδώ και 2.500 χρόνια το µοντέλο του παραµένει. Είναι αυτό της ανάδειξης σε µια κοινωνία «καινών δαιµονίων», ικανών να οδηγήσουν στην ευρύτητα του πνεύµατος.
Αν µπορούσε, λοιπόν, να φέρει κανείς τον Σωκράτη στον σηµερινό κόσµο και να τον ρωτήσει τι είναι γι’ αυτόν το επιχειρείν, η απάντηση του µεγάλου φιλοσόφου θα ήταν σχετικά απλή. Θα έλεγε ότι, υπό την ευρεία έννοιά του, το επιχειρείν είναι η ηγεσία ως πνευµατική κατάσταση. Και θα έθετε ένα σοβαρό φιλοσοφικό ερώτηµα: πώς η φιλοσοφία και αυτά που προσκοµίζει στη µελέτη της ανθρώπινης εµπειρίας µπορεί να συµβάλλει στη γνώση του τι είναι η ηγεσία και στον εµπλουτισµό της;
Όλα αυτά σηµαίνουν ότι οι επιχειρηµατίες -και όχι µόνον αυτοί- για να προσεγγίσουν ανώτατα επίπεδα ηγεσίας, πρέπει να αποκτήσουν µια νέα νοητική αντίληψη, ικανή να οδηγήσει στην ευρύτητα του πνεύµατος. Απαιτείται, όµως, και νέα θεώρηση της υπάρξεως, µια νέα εµβάθυνση, ώστε το ηγετικό πνεύµα να φθάσει σε πολύ υψηλά επίπεδα ηθικής, αλλά και επιδόσεων. Αυτό είναι απαραίτητο διότι η σηµερινή εποχή αλλαγών είναι, πέρα από τις οικονοµικές της παραµέτρους, και περίοδος πνευµατικής κρίσης. Υπό αυτή την έννοια, αυτό που η φιλοσοφία του Σωκράτη µπορεί να προσφέρει στον επιχειρηµατικό κόσµο δεν είναι η άνεση, αλλά η πρόκληση.
Σήµερα αυτή είναι ιστορική πρόκληση για τις επιχειρήσεις. Είναι ανάγκη να φέρουν στο εσωτερικό τους τον Σωκράτη για να προσδιορίσουν ποιες είναι οι ευφυΐες που µπορούν να οδηγήσουν στο να γίνει η επιχείρηση παραγωγός κέρδους µε ηθικό περιεχόµενο. Το επιχειρείν είναι σήµερα ο οµφαλός των κοινωνιών µας. Συνεπώς, είναι καιρός να τύχει και αυτό φιλοσοφικών προσεγγίσεων, για να έλθει ως πράξη πιο κοντά στον άνθρωπο. Διότι, τελικά, αυτός είναι που πραγµατοποιεί τις αλλαγές, γράφοντας συγχρόνως και την Ιστορία.
Αν ζούσε ο Σωκράτης, ίσως να έλεγε ότι πραγµατικός επιχειρηµατίας και ηγέτης είναι αυτός που έχει όραµα, χαρακτήρα, πίστη και την απαραίτητη θέληση για να µετατρέψει τις αρετές του σε πραγµατικότητα.
*Ο Αθανάσιος Χ. Παπανδρόπουλος είναι Δηµοσιογράφος. Διετέλεσε πρόεδρος της Ένωσης Ευρωπαίων Δηµοσιογράφων (1993-1998) και πρόεδρος της Ένωσης Συντακτών Περιοδικού Τύπου (1997-2003).