Η αδικαιολόγητη αναγέννηση του εθνικισμού στην παγκόσμια πολιτική

Το 1990 ο Kenichi Ohmae, σύμβουλος διοίκησης, δημοσίευσε το βιβλίο The Borderless World, το οποίο στον τίτλο του, «κόσμος χωρίς σύνορα», συνόψιζε το πνεύμα της παγκοσμιοποίησης. Τα 25 σχεδόν επόμενα χρόνια, οι εξελίξεις στις επιχειρήσεις, στη χρηματοδότηση, στην τεχνολογία και στην πολιτική έδειχναν να επιβεβαιώνουν την αμείλικτη παρακμή των συνόρων και των εθνικών κρατών που προστάτευαν.

Καμία σύνοδος διεθνών ζητημάτων δεν θεωρείτο ολοκληρωμένη, αν δεν βρισκόταν κάποιος να σημειώσει ότι τα σημαντικά προβλήματα δεν γίνεται πλέον να αντιμετωπιστούν από κράτη που δρουν μόνα τους. Η εμφάνιση του ιντερνέτ ενίσχυσε την άποψη ότι τα σύνορα δεν έχουν πια καμία σημασία. Στον απεριόριστο κόσμο των bits και των bytes, οι παραδοσιακές ανησυχίες των χωρών -για την εδαφική ακεραιότητα, την ταυτότητα και την εθνική ταυτότητα- έμοιαζαν αναχρονιστικές όσο τα σπαθιά και οι ασπίδες.

Φαίνεται όμως ότι κάποιος ξέχασε να πει στους πολιτικούς και στους ψηφοφόρους ότι τα κράτη, τα σύνορα και η εθνική ταυτότητα δεν έχουν πλέον σημασία. Την περασμένη εβδομάδα το 45% των Σκοτσέζων ψήφισε υπέρ της ίδρυσης κράτους ανεξάρτητου από τη Βρετανία. Το δημοψήφισμα το παρακολούθησαν εναγωνίως τα αποσχιστικά κινήματα στην Καταλονία, στο Θιβέτ, στο Κεμπέκ και αλλού. Τα αποσχιστικά κινήματα είναι μια πτυχή της αναβίωσης του εθνικισμού. Στην Ευρώπη, στην Ασία και στη Μέση Ανατολή, οι εθνικιστές πολιτικοί παρελαύνουν - ακόμη και σε κράτη με γερά θεμέλια.

Ο πιο επικίνδυνος εθνικιστής στην Ευρώπη είναι ο Ρώσος πρόεδρος Vladimir Putin, που προσάρτησε την Κριμαία, κηρύσσοντας το δικαίωμά του, το καθήκον του για την ακρίβεια, να προστατεύσει τους Ρώσους, όπου κι αν βρίσκονται. Όπως τονίζουν πολλοί παρατηρητές με νευρικότητα, αυτό δίνει θεωρητικά στη Ρωσία την πρόφαση να παρέμβει σε όλα τα εδάφη της πρώην Σοβιετικής Ένωσης.

Την ώρα που η Ε.Ε. αγωνίζεται να συγκεντρώσει δυνάμεις αντιπαράθεσης στον Putin, υπάρχουν εθνικιστές πολιτικοί εντός της δυτικής Ευρώπης που εκφράζονται ανοιχτά με συμπάθεια για το πρόσωπό του, όπως η Marine Le Pen, ηγέτις του γαλλικού Εθνικού Μετώπου. Στη Γερμανία, η ανερχόμενη πολιτική δύναμη είναι το κόμμα Εναλλακτική για τη Γερμανία AfD, που ισχυρίζεται ότι τα γερμανικά συμφέροντα έχουν υποταχθεί στα ευρωπαϊκά. Ακόμη και στην πλούσια Σουηδία, το ακροδεξιό κόμμα Σουηδοί Δημοκράτες, κέρδισε 13% των ψήφων στις γενικές εκλογές. Στην Ουγγαρία η κυβέρνηση Fidesz έχει ξεκάθαρες απολυταρχικές τάσεις και θερμό ενδιαφέρον για την τύχη των εκτός των συνόρων Ούγγρων.

Στις τρεις πιο ισχυρές χώρες της Ασίας -Κίνα, Ιαπωνία και Ινδία- ηγούνται χαρισματικοί εθνικιστές ηγέτες. Ο πρόεδρος της Κίνας Xi Jinping, ο πρωθυπουργός της Ιαπωνίας Shinzo Abe, και ο πρωθυπουργός της Ινδίας Narendra Modi, χρησιμοποιούν ανάλογη ρητορική για την εθνική αναζωογόνηση ως τονωτικό στην οικονομική και κοινωνική μεταρρύθμιση στις χώρες τους. Διεθνώς, όμως, ο εθνικισμός τους ξεσπάει με τη μορφή της συνοριακής διαμάχης ανάμεσα στην Κίνα και τους δύο μεγάλους γείτονές της, δημιουργώντας τον κίνδυνο πολεμικής σύρραξης. Αν ζούμε σε έναν κόσμο χωρίς σύνορα, κάποιος ξέχασε να το πει στους Κινέζους, τους Ιάπωνες και τους Ινδούς, που ορισμένες φορές εμφανίζουν εμμονή με την οριοθέτηση των εδαφών τους.

Με μια πρώτη ματιά, η Μέση Ανατολή μοιάζει να είναι εξαίρεση σε αυτό το μοτίβο εθνικιστικής αναγέννησης. Το πιο επικίνδυνο νέο κίνημα στην περιοχή είναι το Ισλαμικό Κράτος, το κίνημα τζιχαντιστών που απαξιώνει τα εθνικά σύνορα. Αλλά στην Αίγυπτο, το πολυπληθέστερο αραβικό κράτος, έχει κάνει εθνικιστική στροφή, καθώς η στρατιωτική κυβέρνησή του επιζητά μια εναλλακτική στον ισλαμισμό ιδεολογία.

Τι δημιουργεί αυτήν την παράξενη παγκόσμια αναγέννηση του εθνικισμού, όταν τόσο πολλές οικονομικές και τεχνολογικές δυνάμεις σπρώχνουν προς την αντίθετη κατεύθυνση;

Μια απάντηση είναι ότι οι προφήτες της παγκοσμιοποίησης προφανώς πάντα δεν μετράνε σωστά την υποβόσκουσα δύναμη του εθνικισμού. Όταν περνάς τον καιρό σου σε αίθουσες αεροδρομίων και διεθνή συνέδρια, ξεχνάς εύκολα ότι ο περισσότερος κόσμος περνάει τη ζωή του με βαθύτερες ρίζες σε έναν συγκεκριμένο τόπο. Πράγματι ο αποπροσανατολισμός που προκαλεί η παγκοσμιοποίηση προφανώς ενθαρρύνει τον κόσμο να αναζητά βεβαιότητα και νόημα σε πράγματα που είναι πιο εθνικά ή τοπικά, είτε πρόκειται για κοινή γλώσσα είτε για κοινή ιστορία. Η καχυποψία για την παγκοσμιοποίηση και τη διεθνή οικονομία επίσης τονώθηκε πάρα πολύ μετά την οικονομική κρίση του 2008.

Η φτώχεια και ο πόλεμος καταλήγουν σε μαζικές μετακινήσεις προσφύγων, ιδιαίτερα στην Ευρώπη και στα ασφαλέστερα μέρη της Μ. Ανατολής. Τίποτε δεν αφυπνίζει τόσο στον άνθρωπο την αθάνατη σημασία των συνόρων όσο η μαζική μετανάστευση ή η προσφυγική κρίση. Η αντίδραση στους μετανάστες αποτελεί κεντρικό σημείο στην ανέλιξη των εθνικιστικών κομμάτων Εθνικό Μέτωπο της Γαλλία, των Σουηδών Δημοκρατικών και του βρετανικού κόμματος για την ανεξαρτησία UKIP.

Τέλος, ο πιο επικίνδυνος ίσως παράγοντας είναι η αίσθηση πως η παγκόσμια τάξη αποσταθεροποιείται και μπορεί να τονώσει την εθνικιστική ψυχολογία, καθώς χώρες ή αποσχιστικά κινήματα βρίσκουν ευκαιρία να προωθήσουν την ατζέντα τους.

Ο κ. Putin έχει αναφερθεί μετανιωμένα στην κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, πολλές φορές στο παρελθόν. Τώρα νιώθει αρκετά δυνατός να κάνει κάτι γι' αυτό. Δυστυχώς, καθώς τα εθνικιστικά κινήματα αυτοκαθορίζονται εναντίον των ξένων, συχνά προκαλούν ανταγωνιστικά εθνικιστικά κινήματα και στη διπλανή πόρτα. Αυτό είναι φανερό ακόμη και στη Βρετανία, όπου η ανάδειξη του σκοτσέζικου εθνικισμού προκάλεσε κάποια εχθρότητα για τους Σκοτσέζους στην Αγγλία. Η ίδια δυναμική ισχύει, με πιο επικίνδυνη μορφή, στην Ασία. Στην Κίνα, πρόσφατη δημοσκόπηση έδειξε ότι το 50% του πληθυσμού περιμένει πόλεμο με την Ιαπωνία. Μια άλλη δημοσκόπηση έδειξε ότι πάνω από 90% των Ιαπώνων έχει αρνητική άποψη για την Κίνα.

Σε μια πιο αισιόδοξη εποχή, ήταν ένας Ιάπωνας στοχαστής -κ. Ohmae- που έκανε διάσημη την έννοια ενός κόσμου χωρίς σύνορα. Επί 25 χρόνια, η διορατικότητά του έμοιαζε πανίσχυρη και επίμονη. Δυστυχώς, τώρα μοιάζει όλο και πιο άκαιρη, σε έναν κόσμο όπου ο εθνικισμός ξαναγεννιέται.

© The Financial Times Limited 2014. All rights reserved.
FT and Financial Times are trademarks of the Financial Times Ltd.
Not to be redistributed, copied or modified in any way.
Euro2day.gr is solely responsible for providing this translation and the Financial Times Limited does not accept any liability for the accuracy or quality of the translation