Η χρήση μιας λέξης με ελληνικές ρίζες, που σηματοδοτεί το αντίθετο της αρχαιοελληνικής «αριστοκρατίας», τα τελευταία χρόνια έχει γίνει σχεδόν μόδα στο εξωτερικό. Το Δεκέμβριο του 2024 ανακηρύχθηκε και λέξη της χρονιάς από τον Economist.
Ta κίνητρα αυτής της επιλογής δεν ήταν βεβαίως τυχαία. Είχαν άμεση σχέση τόσο με την επανεκλογή του Ντόναλντ Τραμπ, όσο και με τις επιλογές προσώπων που έκανε, για το υπουργικό συμβούλιο. Για τους Δημοκρατικούς (όπως και τον Economist και πολλούς άλλους) ο Τράμπ είναι το σύμβολο της «κακιστοκρατίας» στη σύγχρονη εποχή...
Αν πάμε όμως λίγο πιο πίσω, ίσως να βρούμε καλύτερους τρόπους για να ορίσουμε ένα φαινόμενο που φαίνεται να χαρακτηρίζει συνολικά την πολιτική ζωή της Δύσης, τις τελευταίες δεκαετίες, αν κρίνουμε εκ του αποτελέσματος. Που δεν είναι άλλο από τη διαρκή οπισθοχώρηση στην πολιτική, την οικονομία, την κοινωνική συνοχή κι εν τέλει τη γεωπολιτική.
Ο Μωυσής Ναϊμ, δημοσιογράφος και συγγραφέας, πρώην υπουργός της πολύπαθης Βενεζουέλας και αρχισυντάκτης του Foreign Policy για 14 χρόνια, έγραψε το 2018 έναν ενδιαφέροντα ορισμό:
«Οι κακιστοκρατίες (κυβερνήσεις των χειρότερων) ευδοκιμούν σε αδύναμα και αποδιοργανωμένα πολιτικά συστήματα που απωθούν τους ικανούς και προσελκύουν τους ανεπαρκείς και τους πιο ηθικά ξεπεσμένους».
Θα ήταν άδικο να θεωρήσουμε όμως ότι σήμερα έχουμε τους χειρότερους πολιτικούς, σε σχέση με άλλες εποχές. Υπήρξαν αρκετές μελανές σελίδες στην ιστορία των σύγχρονων δημοκρατιών. Ο άνθρωπος άλλωστε έχει μια ιδιόμορφη σχέση με το παρελθόν. Τείνει να συγκρίνει περισσότερο, με τις χρονικά πιο κοντινές, σελίδες του.
Και η αλήθεια είναι ότι μετά το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, ένα συλλογικό σοκ που συντάραξε το μεγαλύτερο μέρος του πλανήτη, με το μέγεθος της καταστροφής και των απωλειών που επέφερε, υπήρξε μια χρυσή εποχή για τις κοινωνίες της Δύσης και τις πολιτικές τους ηγεσίες.
Ίσως και επειδή «απέναντι» προέκυψε το ιδεολογικά αντίπαλο δέος της Σοβιετικής Ένωσης που κατέρρευσε μια δεκαετία πριν το τέλος του 20ου αιώνα. Το αποτέλεσμα πάντως, επί δεκαετίες, ήταν η κοινωνική και οικονομική πρόοδος.
Το ολοένα και χαμηλότερο επίπεδο της πολιτικής
Πολύ νωρίτερα, λίγο πριν το τέλος του μεγάλου πολέμου, ο στοχαστής Φρίντριχ Χάγιεκ, μεγάλος θεωρητικός του φιλελευθερισμού, έγραφε στο βιβλίο του «Ο δρόμος προς τη Δουλεία», ότι καθώς το κράτος αποκτά δύναμη, οι χειρότεροι άνθρωποι θα αναδεικνύονται σε ηγετικές θέσεις -είτε πρόκειται για έναν και μόνο δικτάτορα που λατρεύεται από την πλειοψηφία, είτε για μια δημοκρατική πλειοψηφία, με τάσεις επιβολής.
Έγραφε ακόμη ότι το καθεστώς θα στηρίζεται από άτομα με τα χαμηλότερα ηθικά και διανοητικά πρότυπα, καθώς και από τους πιο ευκολόπιστους. Αυτοί, σημείωνε, θα ενστερνιστούν την αρχή ότι «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα» και θα ενωθούν ενάντια σε αποδιοπομπαίους τράγους. Οι άνθρωποι θα χάσουν κάθε σεβασμό προς το άτομο ως άνθρωπο, αναγνωρίζοντάς το μόνο, ως μέλος μιας οργανωμένης ομάδας.
Πολλά από όσα προέβλεψε στα έργα του ο Χάγιεκ, δεν έγιναν μέχρι σήμερα πραγματικότητα. Ωστόσο, η τρέχουσα συγκυρία, δίνει ανησυχητικά σήματα. Σημαντικό μέρος των σύγχρονων κοινωνιών, αποζητά έναν ισχυρό ηγέτη, ακόμη κι αν δεν είναι δημοκρατικός.
Ταυτόχρονα, η πολιτική διαμάχη διεξάγεται σε ολοένα χαμηλότερα επίπεδα, ανάμεσα σε «κεντρώα», δήθεν φιλελεύθερα σχήματα, με μετριότατες ηγεσίες, που συμπεριφέρονται ως κριτές των αναγκών της κοινωνίας, διότι εκείνοι «ξέρουν καλύτερα», και σε αντισυστημικούς λαϊκιστικούς σχηματισμούς που συχνά, ρέπουν έντονα προς τον αυταρχισμό.
Αρκετοί αναρωτιούνται πώς φτάσαμε ως εδώ και γιατί διακόπηκε η κοινωνική (και πολιτική) πρόοδος. Κάποιοι θα εστιάσουν σε φαινόμενα όπως η αύξηση στις ανισότητες, άλλοι στην τεχνολογία, ή στη σταδιακή γεωπολιτική, οικονομική και δημογραφική συρρίκνωση της Δύσης, στο «αναπόφευκτο ιστορικά» τέλος, της μονοκυριαρχίας των ΗΠΑ.
Αναμφίβολα τα όσα συμβαίνουν είναι συνδυασμός αρκετών παραγόντων. Οι ρίζες του κακού όμως, φαίνεται να είναι δύο.
Η «αρετή» του εγωισμού -και της απληστίας
Η «ηθικοποίηση» του εγωισμού μία τάση που προβλήθηκε ιδεολογικά από την φιλόσοφο και συγγραφέα Άυν Ραντ, εξαιρετικά δημοφιλή επί δεκαετίες στις ΗΠΑ, εν μέρει και στην Ευρώπη.
Την άποψη της συνοψίζει, ίσως με τον καλύτερο τρόπο, μια φράση της από το δοκίμιο «Η αρετή του εγωισμού», ότι «Ο άνθρωπος — κάθε άνθρωπος — είναι αυτοσκοπός, όχι μέσο για τους σκοπούς των άλλων», ενώ αίσθηση προκάλεσε το 1975, η θέση της, ανάμεσα σε πολλές άλλες, ότι «ο αλτρουισμός είναι ασύμβατος με την ελευθερία, τον καπιταλισμό, και τα ατομικά δικαιώματα»
Όμως η ισορροπία μεταξύ του ατομικού και του συλλογικού, όπως και η ισορροπία μεταξύ της κοινωνικής αξίας και της οικονομικής άνεσης, ως μοχλού αναγνώρισης, δεν διαταράχτηκε από τη μια στιγμή στην άλλη, ούτε ήταν η Άυν Ραντ ο «φταίχτης».
Χρειάστηκε άλλωστε να περάσουν πολλά χρόνια για να γίνει σλόγκαν, να περάσει στο λεγόμενο mainstream, η φράση «η απληστία είναι καλή», (Greed is good) που λέει στην χολιγουντιανή ταινία “Wall Street” του 1987, ο αξέχαστος χαρακτήρας του Γκόρντον Γκέκο, που χάρισε ένα Όσκαρ στον Μάϊκλ Ντάγκλας. Μια ταινία που παρά τον κριτικό χαρακτήρα της, για τη Wall Street, εν τέλει δημιούργησε τα αντίθετα πρότυπα, με αντοχή δεκαετιών.
To δεύτερο στοιχείο, έχει να κάνει με την παιδεία και την αγωγή. Είναι δύσκολο να διακρίνουμε με καθαρότητα από πότε αυτά τα δύο θεμέλια της κοινωνίας, πέρασαν σε δεύτερο ρόλο, καθώς ήταν μια διαδικασία σταδιακής απαξίωσης.
Η παιδεία κατέληξε σχεδόν αποκλειστικά, ένα μέσο για την επίτευξη επαγγελματικής αποκατάστασης (ολοένα και πιο εξειδικευμένης), ενώ η αγωγή (ως ανάπτυξη ηθικών αξιών και κοινωνικών συμπεριφορών), περιθωριοποιήθηκε.
Όπως ανέφερε σε μια συζήτηση μας πρόσφατα, ο στοχαστής και συγγραφέας Στέλιος Ράμφος, «Στην κρίση του δυτικού πολιτισμού, η δίψα και το μεθύσι της απόλυτης δυνάμεως κυριαρχεί με έναν τρόπο ο οποίος δεν θα βγει σε καλό. Αντιμετωπίζουμε το θέμα των αξιών ως θέμα επιθυμίας. Αξία είναι ότι επιθυμώ και ικανοποίηση αυτού του οποίου επιθυμώ».
Η επικράτηση των σύγχρονων μέσων «συμπυκνωμένης» ηλεκτρονικής επικοινωνίας, στην αρχή της τηλεόρασης, στη συνέχεια των social media, με ελάχιστες πια λέξεις και πολλή εικόνα, ήρθε ως επιστέγασμα μιας κυριολεκτικά επιδερμικής εποχής, άκρατου εντυπωσιασμού. Και οι πολιτικοί μετατράπηκαν σε «influencers». Oι οποίοι προσπαθούν πια να επικοινωνήσουν με μια νεολαία που έφτασε να τους αποστρέφεται, ίσως επειδή απέτυχαν, ή δεν θέλησαν, από ένα σημείο και μετά, να τη διαπαιδαγωγήσουν. Αφήνοντάς τη έρμαιο στα θέλγητρα της εκάστοτε τελευταίας δικτυακής «κοινωνικής» τεχνολογίας και των ενστίκτων της.
Από την «άμεση ικανοποίηση» στον… κουλ δικτάτορα
Είναι η συσσώρευση τέτοιων προβλημάτων, στο υπόβαθρο της κοινωνίας, που μέσα από σύνθετες διαδικασίες, οδήγησε στη σημερινή κατάσταση. Όπου όχι μόνο η πολιτική και οι πολιτικοί, αλλά πλήθος θεσμών (όπως η Δικαιοσύνη), το «όλο σύστημα» δηλαδή, αμφισβητείται από ολοένα και μεγαλύτερο κομμάτι των κοινωνιών.
Όχι επειδή οι πολίτες έγιναν «αναρχικοί», ή φασίστες, αλλά επειδή νοιώθουν ότι οι θεσμοί αυτοί έχουν πάψει να λειτουργούν όπως πρέπει, προς το συμφέρον της πλειονότητας της κοινωνίας, κι ότι εκείνοι που αναρριχώνται στην ηγεσία τους, σπανίως είναι οι καλύτεροι ή έστω οι καταλληλότεροι.
Για εκείνους, η Δημοκρατία, έχει αρχίσει να τείνει προς την «κακιστοκρατία», καθώς θεωρούν ότι οι κρατούσες «ελίτ» δεν ενδιαφέρονται να δώσουν λύσεις για την ευρύτερη κοινωνία και απλώς κοιτούν το συμφέρον τους. Για αυτό και στρέφονται σε ριζοσπαστικές λύσεις.
Το ότι πολύ συχνά οι λύσεις αυτές είναι ακατάλληλες, δεν είναι παράξενο. Είναι κι αυτό αποτέλεσμα του συνδυασμού ατομικού συμφέροντος και έλλειψης αγωγής. Πρόκειται για την άλλη όψη του ιδίου νομίσματος, καθώς ο πολίτης/πελάτης δεν πολυενδιαφέρεται για την ιδεολογική αρτιότητα ή την ηθική της πολιτικής, εν τέλει ούτε και για τις πιθανές βαθύτερες συνέπειες των θέσεων που ακούει με ευχαρίστηση.
Στην εποχή της «άμεσης ικανοποίησης», η υπόσχεση της γρήγορης και εύκολης λύσης, «εδώ και τώρα» είναι το πάν. Ακόμη δε περισσότερο όταν η λύση παραδίδεται, έστω και με ανορθόδοξους τρόπους. Όσο δε πιο προβληματική ήταν η κατάσταση πριν έρθει στην εξουσία ο «ριζοσπάστης» ηγέτης, τόσο πιο μεγάλη είναι η ανοχή στις μεθόδους του.
Όσοι έχουν ενδοιασμούς για αυτό, ας μελετήσουν παραπάνω την περίπτωση του Χαβιέρ Μιλέι με το αλυσοπρίονο στην Αργεντινή, κι ακόμη περισσότερο, του αποκαλούμενου και «κουλ δικτάτορα» Ναγκίμπ Μπουκέλε, στο Ελ Σαλβαντόρ.