Πολλά, παλαιά και νέα επιδόματα, υψηλό δημοσιονομικό κόστος, που σε σταθερή βάση αγγίζει τα 13 δισ. ευρώ το χρόνο, πολλές έκτακτες παροχές τύπου «pass» και μικρή αποτελεσματικότητα χαρακτηρίζουν το ελληνικό σύστημα κοινωνικών παροχών.
Έρευνα της διαΝΕΟσις διαπιστώνει πως παρά τις μεταρρυθμίσεις τη δεκαετία της κρίσης και τη βελτίωση της εικόνας, τα επιδόματα στην Ελλάδα παραμένουν κατακερματισμένα. Μάλιστα, οι συνθήκες της πανδημίας και της ενεργειακής κρίσης, φαίνεται πως κατά κάποιον τρόπο «γκρέμισαν» ορισμένα από όσα «χτίστηκαν» με τις προηγούμενες μεταρρυθμίσεις, προσθέτοντας νέα, έκτακτα επιδόματα, χωρίς να έχουν πάντοτε τα αναμενόμενα αποτελέσματα.
Και όλα αυτά, όταν οι ετήσιες δαπάνες για κοινωνικές παροχές (πλην συντάξεων) την περίοδο 2017-2024 ήταν μεταξύ 4% και 6,6% του ΑΕΠ, ενώ μετά το 2021 ήταν σταθερά πάνω από 5,3% του ΑΕΠ. Μόνο οι δαπάνες που αφορούν τα κοινωνικά επιδόματα του ΟΠΕΚΑ και τα επιδόματα ανεργίας της ΔΥΠΑ, ετησίως, ανέρχονται σε 5 με 6 δισ. ευρώ, δηλαδή 2,2% με 3,2% του ΑΕΠ.
Την ίδια στιγμή, μόνο κατά τα έτη 2020 και 2021, για την αντιμετώπιση της πανδημίας του κορωνοϊού δαπανήθηκαν 33 δισ. ευρώ από το ελληνικό κράτος, ένα ποσό που όμως δεν περιλαμβάνει μόνο επιδόματα. Αλλά και το διάστημα 2022-2023 θεσπίστηκαν νέες μορφές επιδομάτων και ενισχύσεων, όπως τα «pass» (π.χ. Power Pass, Fuel Pass, Market Pass) με το συνολικό κόστος για αυτά, να είναι μεγαλύτερο των 9 δισ. ευρώ, δηλαδή πάνω από 5% του ΑΕΠ.
Μόνο το 2022, περίπου 7,7 δισ. ευρώ διατέθηκαν για επιδοτήσεις στο ρεύμα και στο φυσικό αέριο. Το 2023, το Market Pass για νοικοκυριά αποτέλεσε σχεδόν το 50% του συνολικού κόστους των παρεμβάσεων τύπου «pass», φτάνοντας τα 790 εκατ. ευρώ.
Επιχειρώντας να ανιχνεύσουν το πόσο αποτελεσματική ήταν η ελληνική επιδοματική πολιτική, η έρευνα καταλήγει στο συμπέρασμα πως μόνο οι συντάξεις κατάφεραν να αμβλύνουν τις ανισότητες στη χώρα μας, διαδραματίζοντας έναν κομβικό ρόλο στη στήριξη του εισοδήματος των νοικοκυριών, με την εξασφάλιση μιας σταθερής ροής μηνιαίου εισοδήματος στα μέλη τους. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται, οι συντάξεις υπολογίζεται ότι μειώνουν το ποσοστό φτώχειας πριν από όλες τις μεταβιβάσεις κατά 25%, ποσοστό υψηλότερο από τις άλλες χώρες της ΕΕ-15, ενώ η αντίστοιχη συμβολή των υπόλοιπων κοινωνικών μεταβιβάσεων υπολογίζεται στο 3,8%.
Στην πράξη, φαίνεται πως οι συντάξεις συμβάλουν πολλές φορές περισσότερο στην καταπολέμηση της φτώχειας και των ανισοτήτων στη χώρα από τα στοχευμένα επιδόματα. Βέβαια, το επίπεδο της δαπάνης για τις συντάξεις είναι και αυτό πολλαπλάσιο, και οι συντάξεις στη μεγάλη πλειοψηφία τους αφορούν μεγαλύτερους σε ηλικία αποδέκτες, αντίθετα με τα επιδόματα. Είναι σίγουρα ενδεικτικό ότι στην αρχή της κρίσης, το 2009, περίπου 1 στους 5 φτωχούς (21,6%) ήταν συνταξιούχος, ενώ προς το τέλος της, το 2018, το ποσοστό αυτό ήταν κατά περισσότερες από 8 μονάδες μειωμένο, στο 13,3%. Αντίστροφα, την ίδια περίοδο, το ποσοστό των ανέργων μεταξύ των φτωχών υπερδιπλασιάστηκε την ίδια περίοδο.
Οι συγγραφείς, με συντονιστή τον καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου και Πρόεδρο του ΚΕΠΕ, Παναγιώτη Λιαργκόβα, διερωτώνται τι θα μπορούσε να είχε γίνει καλύτερα για την ελληνική οικονομία στη διάρκεια της ενεργειακής κρίσης. Προκειμένου να διερευνήσουν αυτή την πτυχή του θέματος, κάνουν αρχικά την υπόθεση ότι από τα 9 δισ. ευρώ που δόθηκαν σε επιδόματα (pass, κλπ.) για την αντιμετώπιση της ενεργειακής κρίσης από το 2021 έως το 2023, τα 6 ήταν απαραίτητο να διατεθούν με αυτόν τον τρόπο.
Με δεδομένη αυτή την παραδοχή, εξετάζουν επτά διαφορετικά σενάρια για το πώς θα μπορούσαν να διατεθούν τα υπόλοιπα 3 δισ. ευρώ. Και διαπιστώνουν ότι η επένδυση 3 δισ. σε δίκτυα διανομής την περίοδο 2021-2023, θα είχε όφελος 2,88 δισ. ευρώ αύξηση του ΑΕΠ και σε σχεδόν 83.000 νέες θέσεις εργασίας. Σύμφωνα δηλαδή με τους μελετητές, προεξέχοντα ρόλο, πέρα από την άμεση προστασία των κοινωνικά ευάλωτων, πρέπει να έχουν και δομικές μεταβολές στην οικονομία, όπως η ανάπτυξη των δικτύων διανομής και ελέγχου της ενέργειας.
Η μελέτη καταλήγει σε κάποιες ενδεικτικές προτεραιότητες και παρεμβάσεις για ένα πιο αποτελεσματικό και δίκαιο σύστημα επιδομάτων, μεταξύ των οποίων είναι η ύπαρξη ενός φορολογικού συστήματος που μαζί με τις ασφαλιστικές εισφορές δεν θα λειτουργούν σαν κίνητρα φοροδιαφυγής και μετάβασης στον «μαύρο» τομέα της οικονομίας. Μια πρόταση προς αυτή την κατεύθυνση είναι η έμμεση διαχείριση της εισοδηματικής ενίσχυσης των ευάλωτων στρωμάτων μέσω της αναδιάταξης του επιπέδου ΦΠΑ στις διάφορες κατηγορίες αγαθών και υπηρεσιών.