Η έκρηξη του ηλεκτρονικού εμπορίου στην Ευρώπη έφερε δέματα που στην πόρτα μας πιο γρήγορα και πιο φθηνά από ποτέ. Πίσω όμως από την ταχύτητα και την άνεση, κρύβεται ένας άλλος κόσμος.
Μια μελέτη της Ευρωπαϊκής Αρχής Εργασίας φωτίζει αυτή τη σκιώδη πλευρά του κλάδου Courier, Express και Parcel (CEP). Τα ευρήματά της είναι ανησυχητικά. Ενώ οι όγκοι δεμάτων αυξάνονται εκρηκτικά, -σ.σ. μεταξύ 2019 και 2023 η αύξηση ξεπέρασε το 12%- η απασχόληση δεν ακολουθεί τον ίδιο ρυθμό. Αυτό σημαίνει περισσότερη πίεση στους ίδιους εργαζόμενους, περισσότερες ώρες εργασίας που δεν δηλώνονται, και αποδοχές που συχνά μένουν κάτω από το κατώτατο όριο.
Στην καρδιά του προβλήματος βρίσκεται το μοντέλο υπεργολαβιών. Οι μεγάλες πολυεθνικές, όπως DHL, La Poste, UPS, Amazon, κ.ά., αναφέρεται στην έρευνα, δεν εκτελούν μόνες τους όλες τις παραδόσεις. Αντίθετα, μεταθέτουν το «βρώμικο» κομμάτι της δουλειάς σε μικρότερες εταιρείες, τους λεγόμενους service partners. Εκείνες, με περιορισμένα περιθώρια κέρδους, αναγκάζονται να συμπιέσουν το εργασιακό κόστος.
Η λογική είναι απλή. Για να εξασφαλίσουν ένα συμβόλαιο, οι μικρές εταιρείες μπαίνουν σε ένα κυνήγι χαμηλών τιμών. Το αποτέλεσμα είναι αλυσιδωτό, υπερβολικά πολλές ώρες οδήγησης, μη καταγραφή υπερωριών, ανασφάλιστη εργασία. Η εξάρτηση από τον μεγάλο πελάτη τις κάνει ευάλωτες και μαζί μ’ αυτές, ευάλωτοι γίνονται και οι εργαζόμενοι.
Στη Γερμανία, το φαινόμενο των λεγόμενων «Nachunternehmer», οι δευτερογενείς υπεργολάβοι, έχει πάρει τεράστιες διαστάσεις. Στη Γαλλία, το ποσοστό υπεργολαβίας αγγίζει το 93%. Και όσο βαθύτερα κατεβαίνει κανείς στην αλυσίδα, τόσο χειρότερες είναι οι συνθήκες. Σύμφωνα με την Eurofound, η υπεργολαβία στις υπηρεσίες παράδοσης δεμάτων είναι συνηθισμένη σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες, φυσικά και στην Ελλάδα.
Μία από τις πιο χαρακτηριστικές πρακτικές είναι η «ψευδο-αυτοαπασχόληση». Ο διανομέας εμφανίζεται στα χαρτιά ως «ελεύθερος επαγγελματίας», με το δικό του βαν, το δικό του ρίσκο. Στην πράξη, όμως, εξαρτάται απόλυτα από την πλατφόρμα ή τον υπεργολάβο που του ορίζει διαδρομές, ώρες, στόχους παραδόσεων.
Η Ισπανία έζησε μια τέτοια αντιπαράθεση με την Amazon. Χιλιάδες οδηγοί που εργάζονταν με το μοντέλο «Amazon Flex» αναγνωρίστηκαν από τα δικαστήρια ως κανονικοί εργαζόμενοι, με δικαίωμα σε μισθό, ασφάλιση και προστασία. Παρόμοιες αποφάσεις έχουν εκδοθεί και στη Γερμανία, βάζοντας τέλος σε επιχειρηματικά μοντέλα που ουσιαστικά μετέτρεπαν την εξάρτηση σε «αυτονομία».
Η έρευνα αναδεικνύει και μια άλλη διάσταση. Σε πολλές χώρες, οι άνθρωποι πίσω από το τιμόνι, στην πλειονότητα τους είναι μετανάστες ή πολίτες τρίτων χωρών. Χωρίς ισχυρά δίκτυα προστασίας, με περιορισμένη γνώση των δικαιωμάτων τους, συχνά καταλήγουν σε καθεστώς υπερεκμετάλλευσης.
Στη Γαλλία, υπολογίζεται ότι περισσότεροι από 100.000 οδηγοί εργάζονται για πλατφόρμες όπως UberEats και Deliveroo, συχνά με ασαφή καθεστώτα ασφάλισης. Στη Γερμανία, σύμφωνα με συνδικαλιστικές εκτιμήσεις, έως και το 90% των διανομέων σε μεγάλες πόλεις είναι αλλοδαποί, χωρίς χαρτιά και η Ελλάδα δεν πάει πίσω ούτε σε αυτό. Η εικόνα αυτή δείχνει ξεκάθαρα ποιοι πληρώνουν το τίμημα της «δωρεάν» παράδοσης.
Η τεχνολογία ως δίκοπο μαχαίρι
Ο κλάδος των ταχυμεταφορών είναι από τους πιο ψηφιοποιημένους. Κάθε πακέτο σκανάρεται, κάθε κίνηση παρακολουθείται. Παράδοξο, λοιπόν, ότι η ίδια τεχνολογία δεν χρησιμοποιείται για την προστασία των εργαζομένων. Οι χειροκίνητες συσκευές που παρακολουθούν τις παραδόσεις δεν καταγράφουν ώρες εργασίας. Το αποτέλεσμα είναι ένα κανονιστικό «τυφλό σημείο», που επιτρέπει την απόκρυψη υπερωριών.
Από την άλλη, νέες λύσεις όπως τα parcel lockers υπόσχονται να μειώσουν την πίεση. Εταιρείες έδειξαν ότι η αυτοματοποίηση μπορεί να αυξήσει την αποτελεσματικότητα, μειώνοντας τις αποτυχημένες παραδόσεις. Αλλά και εδώ, η ερώτηση παραμένει αν αυτό θα μεταφραστεί σε καλύτερες συνθήκες ή απλώς σε μεγαλύτερα περιθώρια κέρδους για τις εταιρείες.
Την ίδια στιγμή, στην Ευρώπη, νέοι νόμοι για την «δέουσα επιμέλεια στις εφοδιαστικές αλυσίδες» επιχειρούν να κάνουν τις μεγάλες εταιρείες υπεύθυνες για τις πρακτικές των υπεργολάβων τους. Η Γερμανία και το Βέλγιο προχώρησαν σε νέες ταχυδρομικές νομοθεσίες που στοχεύουν να περιορίσουν την επισφάλεια.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση προωθεί επίσης μέτρα όπως η υποχρεωτική εγκατάσταση «έξυπνων ταχογράφων» στα ελαφρά φορτηγά, ώστε να καταγράφονται με ακρίβεια οι ώρες οδήγησης. Στη Γαλλία και το Βέλγιο εφαρμόζονται συστήματα καταγραφής εργαζομένων και εταιρειών, για να είναι πιο δύσκολη η απόκρυψη αδήλωτης εργασίας.
Ακόμη πιο σημαντική είναι η συλλογική διαπραγμάτευση. Στην Ιταλία, τα συνδικάτα κέρδισαν συλλογική σύμβαση για τους διανομείς της Amazon, ενώ στη Γερμανία οι συμβουλευτικοί φορείς βοηθούν εργαζόμενους να διεκδικήσουν απλήρωτες αμοιβές.
Το ζήτημα δεν αφορά μόνο τους ίδιους τους εργαζόμενους. Η πίεση για χαμηλότερο κόστος οδηγεί σε οδηγούς που τρέχουν για να προλάβουν στόχους, συχνά εις βάρος της ασφάλειας στους δρόμους. Η ποιότητα της υπηρεσίας πέφτει, η φοροδιαφυγή αυξάνει, και το κοινωνικό κράτος χάνει έσοδα από εισφορές. Η αδήλωτη εργασία στην ταχυμεταφορά είναι, με άλλα λόγια, ένα δημόσιο πρόβλημα, κοινωνικό, οικονομικό, και ζήτημα οδικής ασφάλειας, σημειώνεται στην έρευνα.