Όταν τα ρωσικά στρατεύματα εισέβαλαν στην Ουκρανία, οι δυτικοί σύμμαχοι του Κιέβου βρέθηκαν αντιμέτωποι με ένα δίλημμα: πώς να δαπανήσουν δισεκατομμύρια για να στηρίξουν μια κυβέρνηση που πολεμά τη Ρωσία, χωρίς να δουν τα χρήματα να εξαφανίζονται στις τσέπες διεφθαρμένων στελεχών και κρατικών αξιωματούχων.
Το διακύβευμα ήταν υψηλό, γράφουν οι New York Times, διότι οι κρίσιμες πολεμικές βιομηχανίες της Ουκρανίας — διανομή ηλεκτρικής ενέργειας, αγορές όπλων και πυρηνική ενέργεια — ελέγχονταν από κρατικές εταιρείες που επί δεκαετίες λειτουργούσαν ως «κουμπαράδες» για την ελίτ της χώρας.
Για να προστατεύσουν τα χρήματά τους, οι Ηνωμένες Πολιτείες και οι ευρωπαϊκές χώρες απαίτησαν εποπτεία. Υποχρέωσαν την Ουκρανία να επιτρέψει σε ομάδες εξωτερικών ειδικών, γνωστών ως εποπτικά συμβούλια, να παρακολουθούν τις δαπάνες, να διορίζουν στελέχη και να αποτρέπουν τη διαφθορά.
Την τελευταία τετραετία, μια έρευνα των New York Times διαπίστωσε ότι η ουκρανική κυβέρνηση συστηματικά υπονόμευσε αυτή την εποπτεία, επιτρέποντας στη διαφθορά να ανθίσει.
Η κυβέρνηση του Προέδρου Βολοντίμιρ Ζελένσκι «γέμισε» τα συμβούλια με πιστούς, άφησε θέσεις κενές ή καθυστέρησε τη δημιουργία τους. Ηγετικά στελέχη στο Κίεβο αναθεώρησαν τα καταστατικά εταιρειών ώστε να περιορίσουν την εποπτεία, διατηρώντας τον κυβερνητικό έλεγχο και επιτρέποντας την πραγματοποίηση δαπανών εκατοντάδων εκατομμυρίων δολαρίων χωρίς εξωτερικό έλεγχο.
Τα εποπτικά συμβούλια επιτελούν μια κρίσιμη λειτουργία, επιτρέποντας σε ανεξάρτητους ειδικούς, συνήθως από άλλες χώρες, να εξετάζουν σημαντικές αποφάσεις στο εσωτερικό των ουκρανικών κρατικών επιχειρήσεων.
Αποτελούν επίσης κεντρικό στοιχείο του σκανδάλου διαφθοράς που περιβάλλει την κυβέρνηση Ζελένσκι. Αρχές κατά της διαφθοράς έχουν κατηγορήσει μέλη του στενού του κύκλου ότι υπεξαίρεσαν και «ξέπλυναν» 100 εκατ. δολάρια από την κρατική πυρηνική εταιρεία Energoatom.
Η κυβέρνηση Ζελένσκι έχει αποδώσει ευθύνες στο εποπτικό συμβούλιο της Energoatom επειδή δεν σταμάτησε τη διαφθορά. Όμως ήταν η ίδια η κυβέρνηση Ζελένσκι που εξουδετέρωσε το εποπτικό συμβούλιο της Energoatom, όπως διαπίστωσαν οι Times.
Σε έγγραφα και συνεντεύξεις με περίπου 20 δυτικούς και ουκρανούς αξιωματούχους που συνεργάστηκαν στενά με εταιρικά συμβούλια ή υπηρέτησαν σε αυτά, οι Times εντόπισαν πολιτική παρέμβαση όχι μόνο στην Energoatom αλλά επίσης στην κρατική εταιρεία ηλεκτρισμού Ukrenergo καθώς και στον Οργανισμό Αμυντικών Προμηθειών της Ουκρανίας. Ορισμένοι μίλησαν υπό τον όρο της ανωνυμίας για να συζητήσουν εμπιστευτικές διαδικασίες.
Ένας σύμβουλος του κ. Ζελένσκι αρνήθηκε να σχολιάσει, λέγοντας ότι τα εποπτικά συμβούλια δεν αποτελούν ευθύνη του προέδρου.
Οι ευρωπαίοι ηγέτες έχουν επικρίνει ιδιωτικά, αλλά ανέχθηκαν απρόθυμα για χρόνια την ουκρανική διαφθορά, θεωρώντας ότι η στήριξη της αντίστασης στη ρωσική εισβολή είναι ύψιστης σημασίας. Έτσι, ακόμη και όταν η Ουκρανία υπονόμευε την εξωτερική εποπτεία, τα ευρωπαϊκά χρήματα συνέχισαν να ρέουν.
«Μας ενδιαφέρει η χρηστή διακυβέρνηση, αλλά πρέπει να αποδεχθούμε αυτόν τον κίνδυνο», δήλωσε ο Christian Syse, ειδικός απεσταλμένος της Νορβηγίας στην Ουκρανία, μιας από τις μεγαλύτερες χώρες-δωρητές του Κιέβου. Πρόσθεσε: «Επειδή είναι πόλεμος. Επειδή είναι προς το συμφέρον μας να βοηθήσουμε οικονομικά την Ουκρανία. Επειδή η Ουκρανία υπερασπίζεται την Ευρώπη από ρωσικές επιθέσεις».
Η πολιτική ανάμειξη στο εποπτικό συμβούλιο της Energoatom αποτελεί παράδειγμα για το πώς οι ουκρανοί ηγέτες έχουν παρεμποδίσει τις προσπάθειες αποτροπής της διαφθοράς. Η κυβέρνηση Ζελένσκι καθυστέρησε τη σύσταση του συμβουλίου της Energoatom και, όταν τελικά συγκροτήθηκε, άφησε μια θέση κενή — παρεμποδίζοντας τη δυνατότητα του συμβουλίου να λειτουργήσει.
Εάν το συμβούλιο λειτουργούσε κανονικά, ίσως να είχε περιορίσει αυτό που οι αρχές τώρα χαρακτηρίζουν ως εκτεταμένη διαφθορά. Οι εργολάβοι σε έργα της Energoatom έπρεπε να πληρώνουν προμήθειες έως και 15%, σύμφωνα με τους ερευνητές.
Ο κ. Ζελένσκι εξελέγη το 2019 με την υπόσχεση να εξαλείψει τη διαφθορά. Αλλά μετά τη ρωσική εισβολή του 2022, χαλάρωσε τους κανόνες κατά της διαφθοράς για να επιταχύνει την προμήθεια όπλων και να προστατεύσει στρατιωτικά μυστικά. Ο κ. Ζελένσκι συνεργάστηκε επίσης με πολιτικές και επιχειρηματικές προσωπικότητες που κάποτε είχε χαρακτηρίσει εγκληματίες.
Το σκάνδαλο της Energoatom έχει πλήξει πολιτικά τον κ. Ζελένσκι και έχει αποδυναμώσει την προσπάθειά του για ένταξη της Ουκρανίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση και το ΝΑΤΟ — δύο θεσμούς επιφυλακτικούς στο να δεχθούν μια χώρα που μαστίζεται από διαφθορά. Ο κ. Ζελένσκι θεωρεί αυτές τις εντάξεις καίριες για το μέλλον της χώρας του.
Αν η Ουκρανία δεν περιορίσει τη διαφθορά, ενδέχεται επίσης να μην λάβει τα εκατοντάδες δισεκατομμύρια που απαιτούνται για την ανοικοδόμηση μετά τον πόλεμο. «Θα υπάρξει μεγαλύτερη διστακτικότητα να δεσμευθούν μεγάλα ποσά χρηματοδότησης», δήλωσε ο Arvid Tuerkner, διευθύνων σύμβουλος για την Ουκρανία στην Ευρωπαϊκή Τράπεζα Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης, έναν από τους μεγαλύτερους χρηματοδότες του Κιέβου.
Πώς «καταλαμβάνεται» ένα συμβούλιο
Η κυβέρνηση Ζελένσκι άρχισε να παρεμβαίνει στην Ukrenergo, τη διαχειρίστρια του εθνικού δικτύου ηλεκτρικής ενέργειας, λίγους μήνες πριν από τον πόλεμο, όπως θυμάται σε συνεντεύξεις ο Βολοντίμιρ Κουντρίτσκι, πρώην διευθύνων σύμβουλος της εταιρείας.
Στα τέλη του 2021, είπε, άρχισε να δέχεται τηλεφωνήματα από τον Χέρμαν Χαλουσένκο, ο οποίος είχε πρόσφατα διοριστεί υπουργός Ενέργειας του κ. Ζελένσκι. Ο κ. Χαλουσένκο ήθελε να προσλάβει ο κ. Κουντρίτσκι άτομα σε διοικητικές θέσεις που είχαν περιορισμένη εμπειρία στον ενεργειακό τομέα.
«Άρχισε να επιμένει», είπε ο κ. Κουντρίτσκι. «Άρχισε να προσπαθεί επιθετικά να με κάνει να τους διορίσω».
Ο κ. Χαλουσένκο δεν απάντησε σε επανειλημμένα αιτήματα για σχόλιο.
Οι προϋπολογισμοί των κρατικών εταιρειών όπως η Ukrenergo αποτελούσαν ιστορικά βασικούς στόχους για διεφθαρμένους πολιτικούς, γι’ αυτό ο κ. Κουντρίτσκι ήταν καχύποπτος. Είπε ότι αντιστάθηκε επιτυχώς λόγω της στήριξης που είχε από το εποπτικό συμβούλιο.
Το συμβούλιο της Ukrenergo αποτελείται από επτά μέλη που επιβλέπουν μεγάλα έργα και διορισμούς στελεχών. Η κυβέρνηση επιλέγει τα μέλη, αλλά τέσσερα είναι αλλοδαποί ειδικοί επιλεγμένοι από λίστα που καταρτίζουν η Ευρωπαϊκή Ένωση και δυτικές τράπεζες. Οι άλλες τρεις θέσεις ανήκουν σε εκπροσώπους της ουκρανικής κυβέρνησης.
Η αρχή λειτουργίας του συστήματος είναι ότι η ανεξάρτητη τεχνογνωσία θα υπερισχύει των κυβερνητικών συμφερόντων.
Στα τέλη του 2021, η θητεία του συμβουλίου της Ukrenergo έληγε. Ευρωπαίοι και ουκρανοί αξιωματούχοι άρχισαν να εξετάζουν νέα μέλη. Δεν το γνώριζαν τότε, λένε ευρωπαίοι αξιωματούχοι, αλλά τώρα πιστεύουν πως η ουκρανική κυβέρνηση «κατέλαβε» αυτό το συμβούλιο, δημιουργώντας ένα πρότυπο το οποίο στη συνέχεια εφάρμοσε και σε άλλες εταιρείες.
Το πρώτο σημάδι προβλήματος εμφανίστηκε όταν η Ε.Ε., η Παγκόσμια Τράπεζα και η Τράπεζα Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης υπέβαλαν τη λίστα υποψηφίων.
Αντί να επιλέξει αποκλειστικά από αυτή τη λίστα, το ουκρανικό υπουργείο Ενέργειας υπό τον κ. Χαλουσένκο επέμεινε να καταλάβει μία θέση ο Ρόμαν Πιόνκοβσκι, Πολωνός ειδικός στην ενέργεια που είχε εργαστεί σε συμβουλευτικά έργα στην Ουκρανία, σύμφωνα με δύο αξιωματούχους. Είπαν ότι ο κ. Πιόνκοβσκι είχε περάσει από συνέντευξη αλλά είχε βαθμολογηθεί πολύ χαμηλά για να μπει στη λίστα των προτεινόμενων.
Οι δυτικοί αξιωματούχοι εξεπλάγησαν αλλά αποδέχθηκαν τον διορισμό του κ. Πιόνκοβσκι ως ενός εκ των τεσσάρων ξένων μελών. Το νέο συμβούλιο συγκροτήθηκε τον Δεκέμβριο του 2021.
Έπειτα οι Ρώσοι εισέβαλαν. Η Ukrenergo σύντομα αντιμετώπισε διαρκείς επιθέσεις κατά της ενεργειακής υποδομής. Υπό την ηγεσία του κ. Κουντρίτσκι, η Ukrenergo έκανε επισκευές νυχθημερόν, κρατώντας το δίκτυο ηλεκτροδότησης σε λειτουργία. Η εταιρεία έγινε επίσης αξιόπιστος εταίρος για δυτικούς δωρητές, οι οποίοι της παρείχαν 1,7 δισ. δολάρια σε δάνεια και επιχορηγήσεις τα πρώτα χρόνια του πολέμου.
Η πολιτική πίεση συνεχίστηκε, είπε ο κ. Κουντρίτσκι. Κυβερνητικοί αξιωματούχοι τον κατηγόρησαν ότι δεν προστατεύει την ενεργειακή υποδομή. Αν και είχε τη στήριξη των ευρωπαϊκών χωρών, συγκρούστηκε με τον κ. Χαλουσένκο, ο οποίος ήθελε την απομάκρυνσή του.
Αυτή τη φορά, ο κ. Κουντρίτσκι δεν είχε την προστασία του συμβουλίου. Ένα ξένο μέλος είχε παραιτηθεί για προσωπικούς λόγους και η κυβέρνηση δεν αντικατέστησε τη θέση, αφήνοντας ισοπαλία μεταξύ ξένων και κρατικών μελών. Η ισοπαλία θα έπρεπε να επαρκεί ώστε να διατηρηθεί ο κ. Κουντρίτσκι στη θέση του. Όμως ο κ. Πιόνκοβσκι, ο Πολωνός ειδικός, συντάχθηκε με τους Ουκρανούς και ψήφισε την απόλυσή του.
Ο κ. Πιόνκοβσκι υπερασπίστηκε την ανεξαρτησία του. Είπε ότι δεν λαμβάνει εντολές από το Κίεβο. Ψήφισε υπέρ της απομάκρυνσης, είπε, επειδή ο κ. Κουντρίτσκι είχε επανειλημμένα παραπλανήσει το συμβούλιο. Δεν έδωσε λεπτομέρειες.
Τα άλλα δύο ξένα μέλη παραιτήθηκαν σε ένδειξη διαμαρτυρίας, εκδίδοντας δήλωση στην οποία χαρακτήρισαν την απομάκρυνση «πολιτικά υποκινούμενη».
Αλλά οι Ευρωπαίοι δωρητές — οι τράπεζες, τα κράτη και οι διεθνείς θεσμοί που χρηματοδοτούν την Ουκρανία — έκαναν ελάχιστα. Η Τράπεζα Ανασυγκρότησης ανέστειλε νέες πληρωμές προς την Ukrenergo αλλά τήρησε τις υφιστάμενες δεσμεύσεις. Στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες, κανείς δεν ήθελε να διακόψει τη χρηματοδότηση και να φαίνεται ότι «εγκαταλείπει» την Ουκρανία, σύμφωνα με τέσσερις ευρωπαίους αξιωματούχους.
Ο κ. Κουντρίτσκι είπε ότι τίποτε από αυτά δεν αφορούσε την ενεργειακή πολιτική. Είπε ότι το Υπουργείο Ενέργειας ήθελε να κάνει ευκολότερη την ασύδοτη διαφθορά. Για παράδειγμα, είπε ότι ένας από τους άντρες που είχε αρνηθεί να προσλάβει τώρα ερευνάται στην υπόθεση Energoatom και φέρεται να έχει εγκαταλείψει την Ουκρανία.
Και ο κ. Χαλουσένκο παραιτήθηκε πρόσφατα εν μέσω της έρευνας για τον ρόλο του στο σκάνδαλο.
Παρασκήνια ενός σκανδάλου
Ενώ ο κ. Χαλουσένκο προσπαθούσε να ελέγξει την Ukrenergo, προώθησε επίσης ένα μεγάλο πρόγραμμα δαπανών στην Energoatom. Ήθελε να αγοράσει δύο παλαιούς ρωσικής σχεδίασης πυρηνικούς αντιδραστήρες από τη Βουλγαρία. Ο κ. Χαλουσένκο επιδίωκε να τους μεταφέρει σε πυρηνικό σταθμό στη δυτική Ουκρανία, να τους επαναλειτουργήσει και να τους συνδέσει στο δίκτυο ηλεκτροδότησης.
Η Energoatom υπολόγιζε στη στήριξη δυτικών εταίρων για τη χρηματοδότηση του έργου, αξίας 600 εκατ. δολαρίων. Δυτικοί δωρητές και οργανώσεις κατά της διαφθοράς επέκριναν αμέσως την ιδέα. Το έργο, είπαν, είχε όλα τα χαρακτηριστικά μιας σπατάλης σε μία από τις πιο διαβόητα διεφθαρμένες κρατικές επιχειρήσεις της Ουκρανίας.
Το έργο των αντιδραστήρων προχωρούσε ακριβώς τη στιγμή που η ουκρανική κυβέρνηση ενέκρινε το πρώτο εποπτικό συμβούλιο της Energoatom. Ένα από τα νέα μέλη, ο Tim Stone, Βρετανός επιχειρηματίας με υπόβαθρο στη χρηματοδότηση και στην πυρηνική ενέργεια, είπε ότι σκόπευε να διατάξει έλεγχο για αυτό που αποκάλεσε «Franken-reactors».
Ωστόσο οι ουκρανικές αρχές καθυστέρησαν τα συμβόλαια των μελών του συμβουλίου. Το Κίεβο απέδωσε την καθυστέρηση σε διαφωνίες σχετικά με αμοιβές και ασφάλιση. Ευρωπαίοι αξιωματούχοι και ορισμένοι ουκρανοί βουλευτές είπαν ότι διέκριναν έναν άλλο λόγο.