Ιστορικά, όπως αναφέρεται στην πρόσφατη έρευνα των οικονομολόγων Anselm Kusters και Βenjamin Schneider, ο πρώτος που έθεσε από τον 4ο π.χ. αιώνα το θέμα της σχέσης τεχνολογίας και εργασίας ήταν ο Αριστοτέλης, θεωρώντας ότι η επαρκής ανάπτυξη των μηχανών θα μπορούσε να απελευθερώσει τους ανθρώπους από την εργασία ή στο περιβάλλον της εποχής του να μειώσει την ανάγκη απασχόλησης σκλάβων.
Στην πορεία των αιώνων ο οικονομολόγος Jean-Baptiste Say (1767-1832) της κλασικής σχολής του οικονομικού φιλελευθερισμού υποστήριζε ότι η τεχνολογική εξέλιξη θα μπορούσε να καταστρέψει θέσεις εργασίας, αναδεικνύοντας ταυτόχρονα ως θετικές επιπτώσεις της την αυξημένη παραγωγή και τις χαμηλότερες τιμές.
Παράλληλα, θεωρούσε ότι επειδή οι αλλαγές στην παραγωγή συντελούνται με αργούς ρυθμούς αυτό θα επέτρεπε στις δημόσιες αρχές να σχεδιάσουν και να υλοποιήσουν σταδιακά τη τεχνολογική μετάβαση.
Τις απόψεις αυτές, σύμφωνα με τη προαναφερόμενη έρευνα, αναγνώρισε καταρχήν και ένας από τους θεμελιωτές της κλασικής σχολής του οικονομικού φιλελευθερισμού, o David Ricardo (1772-1823), o οποίος λίγα χρόνια αργότερα αναθεωρώντας την αρχική του άποψη υποστήριξε ότι η τεχνολογία πιέζει καθοδικά τους μισθούς και συμβάλλοντας στην αύξηση της ανεργίας κατευθύνει τους πόρους που εξοικονομούν οι επιχειρήσεις από την μείωση των θέσεων απασχόλησης, από την εργασία στο κεφάλαιο.
Αντίθετα ο Karl Marx (1818-1883) υποστήριξε ότι οι μηχανές ως όργανο της συσσώρευσης του κεφαλαίου συμβάλλουν στην υποχρεωτική εγκατάλειψη των εργαζομένων από την αγορά εργασίας αυξάνοντας έτσι την επισφαλή θέση τους στην παραγωγή και την οικονομία. Κατά τον 20ο αιώνα ο John Meynard Keynes (1883-1946), αν και εφηύρε τον όρο «τεχνολογική ανεργία», θεωρούσε ότι η τεχνολογία, αυξάνοντας το επίπεδο παραγωγικότητας, θα επέτρεπε στους εργαζόμενους να εργάζονται λιγότερο και να αναπαύονται περισσότερο.
Τέλος, ο Αυστριακός οικονομολόγος Joseph Schumpeter (1883-1950) αναγνώρισε ότι η τεχνολογία ήταν συνυφασμένη με τη «τεχνολογική ανεργία» αλλά, όπως υποστήριζε, μόνο παροδικά, δεδομένου ότι καταστρέφει τις πεπαλαιωμένες παραγωγικές δομές και δημιουργεί νέες (δημιουργική καταστροφή), οι οποίες, σύμφωνα με τον J. Schumpeter, προκαλούν πρόοδο και βελτίωση του βιοτικού επιπέδου του πληθυσμού (Christian Chavagneux, Alternatives Economiques,30/5/2025).
Όμως, κατά τις τελευταίες τρείς δεκαετίες, οι τεχνο-ψηφιακές εξελίξεις και ο παραγωγικός μετασχηματισμός που συντελούνται στην διεθνή και την ευρωπαϊκή οικονομία διαφοροποιούν σημαντικά τις τεχνο-παραγωγικές συνθήκες του 20ου αιώνα, σηματοδοτώντας, κατά βάση, τη διαδικασία μετάβασης από το βιομηχανικό στο ψηφιακο-οικονομικό υπόδειγμα στο οποίο δεσπόζει η εισαγωγή νέων επιδραστικών πολλαπλά τεχνολογικών συστημάτων (αυτοματισμός, ρομποτική, τεχνητή νοημοσύνη, νανοτεχνολογία, κ.λπ.) στην παραγωγική διαδικασία, την απασχόληση και τις εργασιακές σχέσεις.
Ταυτόχρονα παρατηρείται αναθεώρηση των ροών ανεφοδιασμού, των τρόπων μείωσης των αλυσίδων παραγωγής και εφοδιασμού καθώς και της επιδίωξης επαναπατρισμού τους σε εθνικό ή σε πλησιέστερο γεωγραφικό περιβάλλον. Τούτων δοθέντων φαίνεται ότι στις ημέρες μας διαμορφώνεται μία νέα συνθήκη στο διεθνές σύστημα. Περιορίζονται οι συνθήκες παγκοσμιοποίησης και αναδεικνύεται ο ρόλος των εθνικών κρατών σε ένα πολυπολικό κόσμο.
Με άλλα λόγια η σταδιακή ενσωμάτωση των νέων τεχνολογιών της τεχνητής νοημοσύνης στις συντελούμενες εξελίξεις στην διεθνή και την ευρωπαϊκή οικονομία δημιουργούν σταδιακά στις ημέρες μας τις συνθήκες μίας νέας βιομηχανικής επανάστασης της αποκαλούμενης «τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης» της «τεχνολογίας γενικής χρήσης».
Πρόκειται για τεχνολογίες που επηρεάζουν ολόκληρο το κύκλωμα του οικονομικού σχηματισμού και τον τρόπο ζωής του πληθυσμού. Αποτελούν τεχνολογίες που κινητοποιούν τόσο τα επονομαζόμενα συμπλέγματα καινοτομίας, όσο και τις συμπληρωματικές εφευρέσεις, οι οποίες γίνονται σταδιακά περισσότερο αποτελεσματικές και λιγότερο δαπανηρές.
Η τεχνητή νοημοσύνη εμπίπτει σ' αυτήν την κατηγορία επηρεάζοντας την οικονομία, την παραγωγή, τις υπηρεσίες και την καθημερινότητα (Axelle Arquie, Alternatives Economiques, 8/11/2025). Στο περιβάλλον αυτό καραδοκεί ο κίνδυνος της διαμόρφωσης ενός μονοπωλίου πέντε πολυεθνικών επιχειρήσεων οι οποίες θα ελέγχουν τους πόρους, την υποδομή, το λογισμικό και τα δεδομένα.
Έτσι, χώρες ή ήπειροι που στις ημέρες μας (π.χ. Ευρωπαϊκή Ένωση) χαρακτηρίζονται από τεχνολογική και ψηφιακή υστέρηση, επενδυτικό τεχνολογικό χάσμα και έλλειμμα παραγωγικότητας θα αντιμετωπίσουν τις νέες αυτές προκλήσεις από δυσμενείς τεχνολογικά και ψηφιακά προϋποθέσεις με ό,τι αυτό αρνητικά συνεπάγεται για το επίπεδο παραγωγικότητας.
Κατά συνέπεια στις συνθήκες αυτές η πρόκληση στρατηγικής σημασίας για την Ευρώπη κατά την τρέχουσα δεκαετία είναι η επείγουσα γεφύρωση του τεχνολογικού και ψηφιακού χάσματος ιδιαίτερα μεταξύ των ΗΠΑ και της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η οποία απέχει σημαντικά από την κλίμακα των αμερικανικών ψηφιακών δυνατοτήτων.
Η ψηφιακή αυτή εξάρτηση της Ε.Ε. από τις ΗΠΑ, που δεν είναι μόνο οικονομική αλλά είναι και γεωπολιτική, καθιστά την Ευρώπη εξαιρετικά ευάλωτη τόσο σε επίπεδο παραγωγικότητας και ανταγωνιστικότητας, όσο και σε επίπεδο απώλειας των δυνατοτήτων πρόσβασης, σε περίπτωση μίας ενδεχόμενης κρίσης, στα μοντέλα των τεχνολογιών της τεχνητής νοημοσύνης (A. Arquie, 8/11/2025).
Aπό την άποψη αυτή είναι ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι μόνο το 30% των ευρωπαϊκών επιχειρήσεων αυξάνει το επίπεδο της παραγωγικότητας τους μετά από την πραγματοποίηση ψηφιακών επενδύσεων (Chr. Chavagneux, Alternatives Economiques, 19/2/2024).
Τούτων δοθέντων, παρατηρείται στις ημέρες μας ένα κύμα εκατοντάδων δισεκατομμυρίων δολαρίων επενδύσεων σε διεθνές επίπεδο στην τεχνητή νοημοσύνη, αναμένοντας τόσο την αύξηση του επιπέδου παραγωγικότητας και ανταγωνιστικότητας, όσο και σοβαρές συνέπειες, μεταξύ άλλων, στην εργασία και την κοινωνία.
Αυτό σημαίνει ότι οι μαζικές αυτές επενδύσεις τεχνητής νοημοσύνης θα οδηγήσουν σε μαζικές απολύσεις, σε περιορισμένες προσλήψεις και απώλειες θέσεων εργασίας, σε βαθμό που η σημαντική αυτή μείωση του μεριδίου της εργασίας θα οδηγήσει σε υπερ-συγκέντρωση του εισοδήματος, σε περαιτέρω ένταση της ανισοκατανομής του εισοδήματος, σε αύξηση της ανεργίας, σε μείωση της κατανάλωσης, των εσόδων του κράτους και του συστήματος κοινωνικής ασφάλισης.
Από την άποψη αυτή πρόσφατη, μεταξύ άλλων, περίπτωση αποτελούν οι 153.000 περισσότερες απολύσεις από κάθε άλλον Οκτώβριο την τελευταία εικοσαετία στις ΗΠΑ από αμερικανικές επιχειρήσεις λόγω εφαρμογών τεχνητής νοημοσύνης.
Στις συνθήκες αυτές επιβάλλεται άμεσα οι προτάσεις που κατατίθενται από την επιστημονική κοινότητα σε διεθνές και ευρωπαϊκό επίπεδο, μεταξύ άλλων, για τη φορολόγηση των πολυεθνικών ψηφιακών επιχειρήσεων και για την μείωση του χρόνου εργασίας να συμπεριληφθούν σ΄ ένα παγκόσμιο και ευρωπαϊκό κανονιστικό πλαίσιο εποπτείας, όρων και ρύθμισης της παραγωγής και των εφαρμογών τεχνητής νοημοσύνης.
Κι αυτό προκειμένου να αντιμετωπισθούν ex ante οι αναμενόμενες συνέπειες στην εργασία (μαζικές απολύσεις), στην κοινωνία (αύξηση της ανεργίας και των ανισοτήτων), στην οικονομία (μείωση της κατανάλωσης), και στους κρατικούς προϋπολογισμούς (μείωση των εσόδων του κράτους και του συστήματος κοινωνικής ασφάλισης).
* Ο Σάββας Γ. Ρομπόλης είναι ομότιμος καθηγητής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο. Ο Βασίλειος Γ. Μπέτσης είναι δόκτορας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.