Η χρησιμότητα και οι παγίδες της οικονομικής παιδείας

Mελέτες του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ) διαπιστώνουν σοβαρό πρόβλημα οικονομικού αναλφαβητισμού διεθνώς. Μόλις το 30% των Γερμανών διαθέτει «καλή ή πολύ καλή γνώση», σύμφωνα με έρευνα του Ιδρύματος Finanztip, ενώ το 25% των νέων 14-29 ετών έχει χρέη.

Στην Ελλάδα οι πάντες, από ΜΚΟ μέχρι τον κεντρικό τραπεζίτη και τον υπουργό Οικονομικών, επισημαίνουν την ανάγκη για σοβαρή οικονομική παιδεία. Το πρόβλημα τίθεται ακόμα πιο επιτακτικά, καθώς η Ελλάδα έχει ένα από τα χαμηλότερα ποσοστά αποταμίευσης μεταξύ των κρατών-μελών του ΟΟΣΑ. Αλλά τι σημαίνουν όλα αυτά στο «διά ταύτα»;

Περί θεωριών και ιδεολογιών

Κατ' αρχάς, είναι καλό να συμφωνήσουμε σε ορισμένα πράγματα. Πρώτον: Η οικονομική παιδεία αναφέρεται στην ελεύθερη οικονομία της αγοράς. Κάποιες σοβαρές προσπάθειες για τη μετάδοση οικονομικής γνώσης στα σχολεία ήδη από τη δεκαετία του '80 καθυστερούσαν ή βάλτωναν, διότι υπήρχαν διαφωνίες για το αν θα διδάσκεται και η μαρξιστική προσέγγιση ως ισότιμη. 

Δεύτερον: Η έλλειψη οικονομικής παιδείας δεν αποτελεί δικαιολογία για αστοχίες των κυβερνήσεων ή των τραπεζών. Δεν φταίει (μόνο) ο συνταξιούχος επειδή είναι ηλικιωμένος και φτωχός, διότι δήθεν αμέλησε να επενδύσει σε αμοιβαία κεφάλαια όταν ακόμη ήταν νέος και φτωχός.

Τρίτον: Το κύριο ερώτημα, το «ιερό δισκοπότηρο» της οικονομίας, είναι η αναζήτηση ισορροπίας ανάμεσα στις ανάγκες μας (που είναι εν δυνάμει απεριόριστες) και τους διαθέσιμους πόρους (που είναι πεπερασμένοι). Καλούμαστε να επιλύσουμε το διαχρονικό πρόβλημα της «σπανιότητας των αγαθών». Κάθε μέρα, κάθε στιγμή της ημέρας.

Ας σκεφτούμε πρακτικά…

Πολλοί διστάζουν να ασχοληθούν με τα Οικονομικά. Θεωρούν ότι είναι μια περίπλοκη επιστήμη με πολλή θεωρία και δυσνόητα μαθηματικά.

Τα καλά νέα: Τα Οικονομικά είναι κοινωνική επιστήμη, που επιδέχεται διαφορετικές ερμηνείες. Συχνά η ψυχολογία διαδραματίζει πιο σημαντικό ρόλο από τους μαθηματικούς τύπους. Είναι μια διαρκής άσκηση αυτοβελτίωσης, για να επιτύχουμε το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα με τους ελάχιστους δυνατούς πόρους.

Τα κακά νέα: Δεν υπάρχει μαγική συνταγή ούτε εγγυημένη λύση. Αν υπήρχε, θα την είχαμε εφαρμόσει ο καθένας για προσωπικό πλουτισμό και συνολικά για να αποτρέψουμε τη χρεοκοπία της χώρας.

Ένα καλό πρώτο βήμα είναι να γνωρίζουμε τους πρακτικούς κανόνες για τη διαχείριση των οικονομικών μας, έστω κι αν δεν μπορούμε να τους εφαρμόσουμε (αμέσως). Ο κανόνας του 1/3 για τον ενοικιαστή λέει ότι έχεις πρόβλημα αν δίνεις για ενοίκιο πάνω από το 1/3 του καθαρού εισοδήματός σου. Ο κανόνας των τριών μηνών για τον καταθέτη λέει ότι πρέπει να έχεις στην τράπεζα απόθεμα τριών μηνιαίων μισθών για τυχόν έκτακτες ανάγκες. Ο κανόνας του 50-30-20 λέει ότι καλό είναι να αποταμιεύεις το 20% του μηνιαίου εισοδήματός σου. Και ούτω καθ' εξής.

Κατανοητή η ένσταση ότι με ελληνικούς μισθούς δεν τηρείται εύκολα ο κανόνας 50-30-20. Ωστόσο, κάποια αποταμίευση γίνεται και με χαμηλότερα εισοδήματα. Παράδειγμα: Με δύο μηνιαίες συνδρομές λιγότερες σε υπηρεσίες streaming, βάζουμε στην άκρη 20 ευρώ κάθε μήνα. Σωθήκαμε με 20 ευρώ; Όχι, δεν σωθήκαμε, αλλά τουλάχιστον εξασφαλίσαμε τις καλοκαιρινές μας διακοπές (δηλαδή το μερίδιό μας για μία εβδομάδα σε απλό ενοικιαζόμενο δίκλινο δωμάτιο), καθότι 20 ευρώ επί 12 μήνες ίσον 240 ευρώ.

Σχολείο και ατομική πρωτοβουλία

Μεγάλη ιδιωτική τράπεζα έχει εγκαινιάσει ένα πρόγραμμα χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού, που απευθύνεται κατά προτεραιότητα σε ευάλωτες ομάδες. Στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης πληθαίνουν οι finfluencers, που εξηγούν «πώς θα γίνεις πλούσιος με έναν καφέ λιγότερο την ημέρα» και άλλα συναφή.

Καλό είναι που υπάρχουν όλα αυτά. Σίγουρα πολύ καλύτερο από το να μην υπήρχε τίποτα. Προσοχή όμως: There is no free lunch («Δεν υπάρχει δωρεάν φαγητό»), λέει η σοφή ρήση που αποδίδεται στον εμβληματικό οικονομολόγο Μίλτον Φρίντμαν. Όσοι παρέχουν δωρεάν χρηματοοικονομικές συμβουλές, κατά κανόνα προωθούν επενδυτικά προϊόντα δικά τους ή των χορηγών τους, από τα οποία μπορεί να κερδίσεις, αλλά μπορεί και όχι. Εγγυημένη απόδοση δεν υπάρχει. Υπάρχει μόνο η εμπειρία του παρελθόντος, η θεωρία των πιθανοτήτων και ο τύπος του ανατοκισμού (αν όλα πάνε καλά...).

Στην ιδανική περίπτωση, ο οικονομικός αλφαβητισμός αρχίζει στο σχολείο. Ένα ενδιαφέρον πείραμα σ' αυτή την κατεύθυνση γίνεται τα τελευταία χρόνια σε Ελλάδα και Κύπρο με τα «Οικονομικά» για την Α' Λυκείου, από το Ινστιτούτο «Διόφαντος», που εξηγεί με απλά λόγια τους βασικούς οικονομικούς όρους. Από κει και πέρα βέβαια, ο οικονομικός αλφαβητισμός χρειάζεται χρόνο και υπομονετική μελέτη, ακόμη (και κυρίως) και μετά το σχολείο.

Δεν υπερεκτιμούμε τις δυνάμεις μας

Προσοχή όμως και πάλι: Όπως επισημαίνει η γερμανική εφημερίδα Frankfurter Allgemeine Zeitung (FAZ) σε πρόσφατη ανάλυσή της, στα Οικονομικά, όπως και σε άλλα αντικείμενα, καραδοκεί ο κίνδυνος που οι ειδικοί ονομάζουν «το φαινόμενο Dunning-Kruger», προς τιμήν των δύο ψυχολόγων που το ερεύνησαν πρώτοι. Πρόκειται για μια γνωστική διαταραχή κατά την οποία άτομα με περιορισμένη γνώση αποκτούν μια ψευδαίσθηση ανωτερότητας γιατί ακριβώς δεν αντιλαμβάνονται την ανεπάρκειά τους (ενώ, αντιθέτως, οι πραγματικοί γνώστες τείνουν να υποτιμούν την επάρκειά τους γιατί συνειδητοποιούν πόσα ακόμα απομένει να μάθουν).

Είναι αυτό που λέμε ότι «η ημιμάθεια είναι χειρότερη από την αμάθεια». Στη χρηματοοικονομική διαχείριση, όμως, η ημιμάθεια που συνοδεύεται από έπαρση μπορεί να αποδειχθεί μοιραία για τη χρηματοπιστωτική διαχείριση. Ιδιαίτερα όταν υποδαυλίζεται από τις κατάλληλες «θωπείες» αυτόκλητων επενδυτικών συμβούλων.

ΠΗΓΗ: DEUTSCHE WELLE