Η συνταγή προστασίας από τους «Μαύρους Κύκνους»

Ένας από τους ελάχιστους μελετητές των αγορών που προέβλεψε την κρίση του 2007 ήταν ο Λιβανέζος συγγραφέας, πρώην trader παραγώγων και Καθηγητής στο φημισμένο Πανεπιστήμιο του Stern της Νέας Υόρκης, Nassim Nicholas Taleb.

Στο προφητικό και εξαιρετικά επιτυχημένο βιβλίο του “The Black Swan. The impact of the highly improbable” (2007) παρουσιάζει τις επιπτώσεις της έλευσης ενός εξαιρετικά απίθανου γεγονότος , προφητεύοντας ουσιαστικά την επερχόμενη κρίση.

Παρόλο που με αυτό το βιβλίο ο Taleb απέκτησε παγκόσμια φήμη και δημοσιότητα, το 2001, είχε εκδώσει ένα εξ ίσου σημαντικό βιβλίο με τίτλο “Στην πλάνη του τυχαίου” (“Fooled by Randomness: The Hidden Role of Chance in Life and in the Markets”) το οποίο είχε χαρακτηρισθεί από το περιοδικό Fortune ως ένα από τα 75 “εξυπνότερα βιβλία όλων των εποχών”.

Στο συγκεκριμένο βιβλίο ο συγγραφέας αναλύει τα σφάλματα και τους περιορισμούς της ανθρώπινης φύσης, τονίζοντας το γεγονός ότι τα άτομα αγνοούν το ρόλο της τύχης τόσο στην ζωή τους, όσο και στις αγορές. Πράγματι τα άτομα, όπως επισημαίνει και η επιστήμη της Συμπεριφορικής Χρηματοοικονομικής συχνά αποδίδουν τις επιτυχίες τους στις ικανότητές τους, παραβλέποντας το γεγονός ότι οι επιτυχίες αυτές μπορεί να προέρχονται από καθαρά τυχαία γεγονότα. Όταν όμως υποπίπτουν σε σφάλματα τα χρεώνουν σε άλλους ...

Επιπλέον ο Taleb επισημαίνει ότι τόσο οι απλοί επενδυτές όσο κι οι επαγγελματίες του χώρου των επενδύσεων αγνοούσαν την πιθανότητα έλευσης σπάνιων γεγονότων θεωρώντας ότι οι κατανομές των αποδόσεων στις αγορές είναι κανονικές (nomal) . Η μυωπική και λανθασμένη αυτή θεώρηση οδήγησε σε καταστροφικά αποτελέσματα για τα χαρτοφυλάκια των επενδυτών στην κρίση του 2007 , αφού τα υποδείγματα διαχείρισης κινδύνων (value at risks) που χρησιμοποιούσαν, υπέθεταν κανονικές κατανομές.

Οι συνθήκες που διαμορφώθηκαν τα τελευταία χρόνια στις αγορές χρήματος και κεφαλαίου, αλλά κι η πολυπλοκότητα της αρχιτεκτονικής τους, ανέδειξαν περισσότερο από ποτέ το γεγονός ότι « στις αγορές όπως και στην ζωή μπορούν να συμβούν τα πάντα». Η πραγματικότητα αυτή περιγράφεται εύγλωττα με την έννοια του “μαύρου κύκνου”, η οποία αν και γνωστή από παλιά, έγινε ιδιαίτερα δημοφιλής μετά από την έκδοση του προαναφερθέντος βιβλίου του Taleb (2007 ) .

Ο “μαύρος κύκνος” ορίζεται ως ένα απρόβλεπτο γεγονός που όμως εάν συμβεί θα έχει σημαντικές επιπτώσεις στην κοινωνία, η οποία θα το θεωρήσει εκ των υστέρων ως εύκολα προβλέψιμο (το φαινόμενο αυτό ονομάζεται αναδρομική ερμηνευσιμότητα). Αξίζει να σημειωθεί ότι ο «μαύρος κύκνος» μπορεί να είναι είτε θετικός, όπως η δημιουργία μιας τεχνολογικής καινοτομίας που αλλάζει τον κόσμο (η δημιουργία της Google για παράδειγμα) είτε αρνητικός, όπως το τρομοκρατικό χτύπημα της 11ης Σεπτεμβρίου 2001.

Η έννοια του κύκνου εμφανίζεται και σε άλλες δύο μορφές, τον άσπρο και τον γκρι. Ο «άσπρος κύκνος» εκφράζει εκείνο το γεγονός το οποίο έχει μεγάλη πιθανότητα να συμβεί κι ως εκ τούτου είναι εύκολα προβλέψιμο, ενώ ο «γκρι κύκνος» είναι ένα αναμενόμενο ως ένα βαθμό γεγονός, το οποίο αν συμβεί μπορεί να έχει ένα σημαντικό αντίκτυπο (αλλά όχι καταστροφικό) στην κοινωνία ή στις αγορές.

Όπως εύστοχα επισημαίνει ο Taleb το τρομοκρατικό χτύπημα της 11ης Σεπτεμβρίου ήταν ένας «μαύρος κύκνος» για την ανθρωπότητα. Οχι όμως και για τους δράστες. Ο διάσημος ιδρυτής της Vanguard και δημιουργός των πρώτων δεικτοποιημένων Αμοιβαίων Κεφαλαίων στην ιστορία J. Bogle (2007) συμπληρώνει: “Tο γεγονός ότι μέχρι σήμερα οι μόνοι κύκνοι που έχουν παρατηρηθεί είναι άσπρου χρώματος δεν αποδεικνύει σε καμιά περίπτωση ότι δεν υπάρχουν μαύροι κύκνοι”.

Ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον και εύστοχο παράδειγμα του Ν. Taleb είναι αυτό της γαλοπούλας!

Ο χασάπης εκτρέφει γαλοπούλες από μικρές προκειμένου την ημέρα των Ευχαριστιών να αποτελέσουν το κύριο πιάτο του δείπνου των πελατών του. Κάθε μέρα που περνάει, οι γαλοπούλες τρέφονται από τον χασάπη ενισχύοντας την πεποίθησή τους ότι η ζωή τους θα κυλήσει ομαλά. Όταν φτάσει η μέρα των Ευχαριστιών οι γαλοπούλες θα δοκιμάσουν μια δυσάρεστη έκπληξη! Το γεγονός αυτό θα αποτελέσει ένα «μαύρο κύκνο» για αυτές, όχι όμως και για το χασάπη που για εκείνον αποτελεί ένα «λευκό κύκνο».

Σύμφωνα με την κεντρική ιδέα του βιβλίου του Taleb, ο στόχος δεν είναι να προβλέψουμε τον επόμενο “μαύρο κύκνο”,- το κάνουν άλλωστε αρκετά think tanks - αλλά να μπορέσουμε να προστατευθούμε από απρόβλεπτα γεγονότα και να τα αντιμετωπίσουμε αποτελεσματικά. Την ιδέα αυτή προεκτείνει o Taleb στο σχετικά πρόσφατο βιβλίο του “Antifragile: Things That Gain from Disorder” (2012) υποδεικνύοντας πώς μπορούμε να επιβιώσουμε σε έναν παγκοσμιοποιημένο πλανήτη γεμάτο αναταράξεις, εκπλήξεις και απρόβλεπτα γεγονότα. Για το σκοπό αυτό διατυπώνει μία ιδιαίτερα πρωτότυπη προσέγγιση αυτή του “antifragile”.

Η σημαντικότητα του κεφαλαίου έκτακτης ανάγκης

Η συνετή, αλλά ιδίως η αποτελεσματική διαχείριση των πόρων μιας κοινωνίας είναι ιδιαίτερης σπουδαιότητας όχι μόνο για τους συμμετέχοντες σε αυτήν, αλλά κυρίως για τις επόμενες γενεές οι οποίες συνήθως πληρώνουν τα σφάλματα των προηγούμενων. Η μοναδική ίσως στα παγκόσμια χρονικά εγχώρια δεκαετής κρίση της χώρας μας ήταν αποτέλεσμα του υπερβολικού δανεισμού του κράτους που ξεκίνησε την δεκαετία του 80 και των χρόνιων διαρθρωτικών ανισορροπιών που κανένας δεν ήθελε ή μπορούσε να αλλάξει (αυτό είναι το περίφημο σφάλμα του status quo ) .

Σαν αποτέλεσμα αυτής της νοοτροπίας η εγχώρια καθαρή αποταμίευση είναι για πάνω από μία δεκαετία αρνητική φτάνοντας το 2011 το -13% ! (διάγραμμα 1) . Η υπερκαταναλωτική αυτή συμπεριφορά των Ελλήνων -κράτους αλλά και πολιτών - δημιουργεί αυξημένους κινδύνους για την αντιμετώπιση έκτακτων γεγονότων ή για την εκμετάλλευση πιθανών επενδυτικών ή άλλων ευκαιριών.

Διάγραμμα 1. Καθαρή αποταμίευση ως ποσοστό του Ελληνικού ΑΕΠ

Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδας, 2019

Σήμερα περισσότερο από ποτέ αναδεικνύεται η αναγκαιότητα του χρηματοοικονομικού σχεδιασμού (financial planning). Τι είναι όμως ο χρηματοοικονομικός σχεδιασμός και πώς μπορεί να φανεί χρήσιμος στα άτομα αλλά και στα νοικοκυριά;

Ο χρηματοοικονομικός σχεδιασμός είναι μια μακροπρόθεσμη διαδικασία συνετής διαχείρισης των οικονομικών των ατόμων με βασικό σκοπό την επίτευξη των στόχων και των ονείρων τους, αντιμετωπίζοντας αποτελεσματικά την ίδια στιγμή τις ανάγκες, τα προβλήματα και τις προκλήσεις που παρουσιάζονται σε κάθε στάδιο της ζωής τους.

Θα πρέπει να τονισθεί ότι ο χρηματοοικονομικός σχεδιασμός, είναι μια δυναμική διαδικασία που για την αποτελεσματική εφαρμογή του θα πρέπει να ακολουθηθούν συγκεκριμένα βήματα. Σε πρώτο στάδιο, απαιτείται ο προσδιορισμός των χρηματοοικονομικών αναγκών και των προσωπικών μας στόχων ή των πελατών μας. Ταυτόχρονα απαιτείται η συλλογή των κατάλληλων δεδομένων που είναι απαραίτητα για την επίτευξή τους, όπως η καταγραφή όλων των περιουσιακών στοιχείων (assets) αλλά και των υποχρεώσεων (liabilities) του ατόμου. Στην συνέχεια αποτυπώνονται οι στόχοι (βραχυπρόθεσμοι και μακροπρόθεσμοι) όπως και οι κίνδυνοι που επιθυμεί να αναλάβει.

Στην συνέχεια αξιολογείται η χρηματοοικονομική του κατάσταση, αναπτύσσονται εναλλακτικές στρατηγικές κι εφαρμόζεται τελικά εκείνο το χρηματοοικονομικό σχέδιο που ανταποκρίνεται στις ανάγκες και τις επιθυμίες του μεγιστοποιώντας την σχετική του ευημερία κάτω από συγκεκριμένους οικονομικούς ή άλλους περιορισμούς που εμφανίζει . Τέλος, όπως και σε κάθε διαδικασία, απαιτείται ο έλεγχος της αποτελεσματικότητας του σχεδίου αλλά και η πιθανή επανεξέτασή του , αφού η ζωή ,αλλά και οι αγορές αλλάζουν δυναμικά.

Απαραίτητο στοιχείο για την επιτυχία αυτής της διαδικασίας εκτός από την γνώση, είναι και η υπομονή. Οι επενδυτές συνήθως επιθυμούν γρήγορες αποδόσεις παραμερίζοντας τους μακροπρόθεσμους στόχους τους. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Keynes (1936), «η ζωή δεν είναι αρκετά μεγάλη και η ανθρώπινη φύση επιθυμεί γρήγορα αποτελέσματα».

Μια από τις πιο ενδιαφέρουσες εφαρμογές του χρηματοοικονομικού σχεδιασμού είναι η δημιουργία ενός «κεφαλαίου εκτάκτων αναγκών», το οποίο μπορεί να λειτουργήσει σαν ένα δίχτυ ασφαλείας πιθανών απρόσμενων καταστάσεων ώστε το άτομο ή η οικογένεια να ανταποκριθεί σε μη-αναμενόμενες ανάγκες και έξοδα . Άλλωστε η ζωή κάνει κύκλους κι η πιθανότητα εμφάνισης ενός «μαύρου κύκνου » στη διάρκεια μιας ολόκληρης ζωής είναι αρκετά πιθανή.

Ολοκληρώνοντας, ένας έμπειρος χρηματοοικονομικός σύμβουλος πρέπει να εφαρμόζει τις αρχές του χρηματοοικονομικού σχεδιασμού ώστε να μπορεί να βοηθήσει στην επίτευξη των χρηματοοικονομικών στόχων των πελατών του και να τους προστατεύσει από απρόβλεπτα γεγονότα.

Όλοι χρειαζόμαστε ένα κεφάλαιο έκτακτης ανάγκης!

Οι καταστάσεις έκτακτης ανάγκης – όπως είναι ένα απλό κάταγμα που μπορεί να μας εμποδίσει να εργαζόμαστε αποτελεσματικά , η δραματική μείωση των συντάξεων έως την απόλυση από την εργασία μας – αποτελούν πλέον μέρος της σημερινής πραγματικότητας .

Μερικά παραδείγματα τέτοιων μη αναμενόμενων προσωπικών καταστάσεων που μπορεί να αντιμετωπίσουμε είναι:

• Μερική ή ολική απώλεια εργασίας.
• Ιατρική ή οδοντιατρική έκτακτη ανάγκη.
• Μη αναμενόμενες επισκευές στην κατοικία ή στο εξοχικό μας.
• Τεχνικά προβλήματα και βλάβες στο αυτοκίνητο.
• Μη προγραμματισμένοι φόροι ,ασφαλιστικές εισφορές κλπ

Σε εθνικό επίπεδο η πτώχευση της χώρας, η δραματική πτώση της τιμής των ελληνικών ομολόγων, η μείωση των συντάξεων, η πτώχευση και τα προβλήματα μεγάλων επιχειρήσεων (Follie Follie, Μαρινόπουλος κ.λπ.) είναι μερικά παραδείγματα που είχαν σημαντικές επιπτώσεις σε ολόκληρη την κοινωνία ή σε ένα μεγάλο τμήμα της.

Σε παγκόσμιο επίπεδο μερικά γεγονότα πού έχουν εκ των υστέρων χαρακτηρισθεί ως «μαύροι κύκνοι» και επηρέασαν δραματικά τις αγορές αλλά και την ζωή εκατομμυρίων πολιτών είναι:

-Η τρομοκρατική επίθεση στους δίδυμους πύργους

-Το πυρηνικό ατύχημα στην Ιαπωνία

-Η παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση του 2007-8

Οφέλη και στρατηγικές κεφαλαίου έκτακτης ανάγκης

Όπως ήδη έχουμε αναφέρει, το κεφάλαιο έκτακτης ανάγκης είναι ένας ειδικός λογαριασμός για έξοδα που είναι πιθανόν να προκύψουν από έκτακτα γεγονότα , όπως η απώλεια θέσης εργασίας, μια σοβαρή ασθένεια ή μια σημαντική επισκευή στο σπίτι. Σκοπός του κεφαλαίου αυτού είναι η δημιουργία ενός δικτύου ασφαλείας για αυτά τα απρόβλεπτα έξοδα και ταυτόχρονα τη μείωση της ανάγκης να αντληθούν τα έκτακτα αυτά έξοδα από εναλλακτικές αλλά ιδιαίτερα ακριβές πηγές όπως οι πιστωτικές κάρτες ή τα καταναλωτικά δάνεια αλλά και από τοκογλύφους!

Οι ειδικοί στον χρηματοοικονομικό σχεδιασμό συστήνουν τα κεφάλαια έκτακτης ανάγκης να καλύπτουν δαπάνες 3-6 μηνών. Επιπλέον συστήνουν την χρήση των πιθανών επιστροφών φόρου και άλλων έκτακτων αμοιβών για την δημιουργία αποθέματος έκτακτης ανάγκης. Φυσικά το ακριβές ποσό εξαρτάται από πολλές μεταβλητές, οι οποίες αφορούν την προσωπική και οικογενειακή χρηματοοικονομική μας κατάσταση.

Σύμφωνα με πρόσφατες μελέτες στις Ηνωμένες Πολιτείες, το 46% των πολιτών δεν διαθέτει κεφάλαιο έκτακτης ανάγκης που θα κάλυπτε συνολικά τις δαπάνες 3 μηνών (FINRA Investor Education Foundation National Financial Capability Study, 2016), ενώ παράλληλα το 71% των εργαζομένων υποφέρει από χρηματοοικονομικό άγχος. Οι επιπτώσεις του χρηματοοικονομικού άγχους ποικίλουν με πιο πιθανές την χαμηλή παραγωγικότητα στην εργασία, τις κακές εργασιακές σχέσεις, τον θυμό, την πίεση κ.α (Διάγραμμα 2).

Διάγραμμα 2. Χρηματοοικονομικό άγχος στον εργασιακό χώρο και επιπτώσεις

Πηγή: USA Today survey, 2017

Τρία τουλάχιστον οφέλη από την διατήρηση ενός κεφαλαίου έκτακτης ανάγκης

Η ύπαρξη ενός κεφαλαίου έκτακτης ανάγκης προσφέρει προσωπική και οικογενειακή χρηματοοικονομική σταθερότητα, ασφάλεια και ηρεμία. Επιπλέον προσφέρει και τα παρακάτω πλεονεκτήματα :

1. Την διατήρηση ενός χαμηλού επιπέδου άγχους

Η σωστή προετοιμασία για την δημιουργία και διατήρηση ενός κεφαλαίου έκτακτης ανάγκης μας παρέχει ένα «δίχτυ ασφαλείας» και μας δίνει την αυτοπεποίθηση πως μπορούμε να αντιμετωπίσουμε κάποια απροσδόκητα οικονομικά γεγονότα στη ζωή μας, χωρίς να επιβαρύνουμε την προσωπική και οικογενειακή μας ψυχική ηρεμία.

2. Την προστασία από παρορμητικές και άσκοπες αγορές.

Εάν οι αποταμιεύσεις μας βρίσκονται τοποθετημένες στο «στρώμα» ή στην τράπεζα για παράδειγμα , είναι πολύ πιθανό να μπούμε στον πειρασμό να τις χρησιμοποιήσουμε για μία αυθόρμητη και επιπόλαια αγορά .
Κρατώντας τα χρήματα σχετικά μακριά από τον «πειρασμό» της εύκολης κατανάλωσης και τοποθετώντας τα παράλληλα σε έναν ξεχωριστό λογαριασμό, θα είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε ακριβώς πόσα χρήματα έχουμε στην άκρη και πόσα μπορεί να χρειάζεται να αποταμιεύσουμε επιπλέον.

3. Μας εμποδίζει από το να παίρνουμε λανθασμένες και με υψηλό κόστος χρηματοοικονομικές αποφάσεις.

Φυσικά υπάρχουν και άλλοι τρόποι με τους οποίους μπορούμε να έχουμε γρήγορη πρόσβαση σε μετρητά όπως είναι για παράδειγμα οι πιστωτικές κάρτες και τα καταναλωτικά δάνεια , αλλά με υπερβολικά μεγάλο κόστος. Η ανεξέλεγκτη χρήση των πιστωτικών καρτών και των δανείων ,δημιουργεί σημαντικές μακροχρόνιες επιβαρύνσεις αφού συνοδεύονται με υψηλούς τόκους (στην Ελλάδα φθάνουν και ξεπερνούν το 17% ).

Στις Ηνωμένες Πολιτείες στα τέλη του 2017 οι πιστωτικές κάρτες ξεπέρασαν το 1 τρισ. δολάρια και τα φοιτητικά δάνεια τα 1.5 τρισ. δολλάρια! 

Πού θα πρέπει να τοποθετήσουμε το κεφάλαιο έκτακτης ανάγκης;

Λόγω του σκοπού της δημιουργίας του κεφαλαίου αυτού τα χρήματα θα πρέπει να τοποθετούνται σε ασφαλή χρηματοοικονομικά προϊόντα όπως είναι τα αμοιβαία κεφάλαια διαχείρισης διαθεσίμων ή ομολογιακά αμοιβαία κεφάλαια υψηλής πιστοληπτικής ικανότητας.. Τα άλλα τύπου αμοιβαία κεφάλαια (μετοχικά ή μικτά ) έχουν σημαντικό κίνδυνο απώλειας και πολλές φορές υψηλές προμήθειες εξαγοράς οπότε πρέπει να αποφεύγονται .

Επίλογος

Όπως έχουμε ήδη αναφέρει η έγκαιρη κατανόηση της σημαντικότητας ενός κεφαλαίου έκτακτης ανάγκης, βοηθά στην δημιουργία ενός « μαξιλαριού » ενάντια στις απροσδόκητες καταστάσεις ή ατυχίες της ζωής. Η δημιουργία κεφαλαίου έκτακτης ανάγκης είναι εξαιρετικά απλή.

Πιο συγκεκριμένα, προτείνονται τρεις τρόποι για εξοικονόμηση χρημάτων και την δημιουργία κεφαλαίου έκτακτης ανάγκης:

• Αποταμίευση ενός μικρού σχετικά ποσού από το μισθό μας κάθε μήνα. Με την επαγγελματική μας εξέλιξη το ποσοστό αυτό θα μπορούσαμε να αναθεωρηθεί προς τα πάνω Μόλις το ποσό που θα συγκεντρώσουμε φθάσει στον επιθυμητό στόχο, μπορούμε να επενδύσουμε επιπλέον σε πιο επικίνδυνα χρηματοπιστωτικά προιόντα .

• Αποταμίευση πιθανών επιστροφών φόρου. Η τάση για τους περισσότερους από εμάς είναι να θεωρούμε την επιστροφή φόρου ως "μη αναμενόμενα ποσά " με τα οποία μπορούμε να αγοράσουμε πολυτελή ή άλλα καταναλωτικά προϊόντα. Μία εναλλακτική πρόταση είναι η χρήση του ποσού αυτού για την συμπλήρωση του κεφαλαίου έκτακτης ανάγκης.

• Περιορισμός ορισμένων καταναλωτικών δαπανών οι οποίες είναι επιβλαβείς για την υγεία μας (τσιγάρο, αλκοόλ ,αναψυκτικά κλπ) και αντικατάστασή τους με δραστηριότητες που βελτιώνουν τα επίπεδα της σωματικής και ψυχικής μας υγιεινής όπως το περπάτημα ,η άσκηση και η φυσική διατροφή .

Όπως πριν από χιλιάδες χρόνια είχε πει ο Ιπποκράτης , «Κάλλιο προλαμβάνειν παρά θεραπεύειν». 

* Ο κ. Νικόλαος Δ. Φίλιππας είναι Καθηγητής Χρηματοοικονομικής Πανεπιστημίου Πειραιώς και Πρόεδρος του Ινστιτούτου Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού