Παλιμπαιδίζουμε συστηματικά (ο μύθος του ορθολογικού επενδυτή)

Επειδή κατά τη διάρκεια των σπουδών μου μελέτησα αρκετά θέματα της ψυχολογίας, πολύ περισσότερο από τον μέσο οικονομολόγο, απόκτησα μια καλύτερη κατανόηση για το πώς αυτή επηρεάζει τη ζωή μας.

Η επιστήμη της ψυχολογίας ασχολείται με τη μελέτη της ανθρώπινης συμπεριφοράς, των σκέψεων και των συναισθημάτων. Θέματα που μας απασχολούν βαθιά όπως οι σχέσεις, η αυτογνωσία, η διαχείριση του άγχους και η προσωπική ανάπτυξη περνούν μέσα από τα φίλτρα που ονομάζουμε συνολικά ψυχολογία. Η επαφή μου με το αντικείμενο με εξοικείωσε επαρκώς με αρκετά από τα διάφορα γνωστικά λάθη στα οποία διαπρέπουμε όλοι, όπως και στο γιατί δεν υπάρχει λόγος να αναζητώ τον ονομαζόμενο «ορθολογικό επενδυτή». Απλά δεν υπάρχει…

Μετά την εισαγωγή και με σεβασμό στους ειδικούς, που ελπίζω και να με διορθώσουν και να με συμπληρώσουν, θα προσπαθήσω να αποδείξω παρακάτω την ακρίβεια του τίτλου αυτού του άρθρου.

Αδικαιολόγητες συμπεριφορές

Καθημερινά παρατηρούμε ή και συμμετέχουμε σε ενέργειες που δεν δικαιολογούνται με κανένα τρόπο. Επικίνδυνη οδήγηση, απρέπεια και ανάρμοστες συμπεριφορές, αγένεια και εγωπάθεια, αδιαφορία σε διάφορες δόσεις, έλλειψη υπομονής, αναζήτηση «προστασίας» και «διευκόλυνσης», εύκολες λύσεις, οικογενειοκρατία, νεποτισμός κ.ά.

Βέβαια, λόγω της δικής μου επιστημονικής διαστροφής, έκανα πρόσφατα μια προσέγγιση του κόστους, σε όρους ΑΕΠ, που έχει κατά μέσο όρο η «άσκοπη» αναστάτωση του επαγγελματικού βίου του κέντρου της πρωτεύουσας λόγω της απεργίας ενός ή περισσότερων κλάδων εργαζομένων. Η εκτίμησή μου είναι ότι το κόστος για την οικονομία ξεπερνά τα 40 εκατ. ευρώ για κάθε τέτοια ημέρα. Με 20 εργάσιμες τον χρόνο, μπορεί να φτάνουμε το 0,5% του ΑΕΠ της χώρας!

Οι περισσότερες από τις συμπεριφορές αυτές είναι σε «δόσεις» που μπορούν κάλλιστα να χαρακτηριστούν πλημμέλημα, ενώ κάποιες λίγες εύκολα θεωρούνται κακούργημα, τουλάχιστον με βάση τον σχετικό κώδικα όπως τον καταλαβαίνει ο «μη νομικός» νους. Εύλογα θα αναρωτηθεί κάποιος αν έχουμε χάσει συλλογικά το μέτρο του νόμου.

Για μεγάλο διάστημα πίστευα ότι αυτό ακριβώς συνέβαινε. Ήμουν μάλιστα βέβαιος ότι η αυστηρή εφαρμογή του νόμου θα έφερνε αποτελέσματα. Με λίγες όμως συζητήσεις με τα κατάλληλα στελέχη, νομικούς, αστυνομικούς, δικαστικούς κ.λπ., η αντίληψή μου διευρύνθηκε, αν και η «άμεση» λύση δεν βρέθηκε.

Μοιραία η πρώτη εναλλακτική αναζητήθηκε στον χώρο των οικονομικών επιστημών και καθώς είμαι συμπεριφορικός οικονομολόγος, στη συμπεριφορά μας. Εντοπίζοντας όλες εκείνες τις συμπεριφορές που δεν συνάδουν με την ηλικία μας, την κοινωνική θέση μας, τη μόρφωσή μας και τόσα άλλα, διαπιστώνουμε εύκολα ότι η ταξινόμηση των ανθρώπων με βάση τα προφανή κριτήρια δεν είναι δυνατή. Αν μάλιστα δεν θέλουμε να «αγοράσουμε» τη λανθασμένη προσέγγισή μου για ένα κράτος «παρανόμων», πρέπει να κατανοήσουμε τον βαθύτερο λόγο για τις συμπεριφορές αυτές.

Ανεξαρτήτως ηλικίας

Ο παλιμπαιδισμός είναι μια συμπεριφορά ή καλύτερα στάση που χαρακτηρίζεται από την τάση ενός ατόμου να συμπεριφέρεται ή να σκέφτεται όπως ένα παιδί, ανεξάρτητα από την ηλικία του. Η ψυχολογία μάς εξηγεί μάλιστα ότι μπορεί να εκδηλώνεται μέσα από διάφορες μορφές, όπως η αποφυγή της ευθύνης, η έλλειψη σοβαρότητας ή η αδυναμία να αντιμετωπίσει κάποιος ενήλικες (κανονικούς), καθήκοντα και άλλες υποχρεώσεις.

Σε ψυχολογικό επίπεδο, ο παλιμπαιδισμός μπορεί να αντιπροσωπεύει έναν τρόπο αντιμετώπισης της πραγματικότητας και του στρεσογόνου περιβάλλοντος. Ανάλογα με το πώς αντιμετωπίζεται και ερμηνεύεται από το κάθε άτομο αλλά και το περιβάλλον του, μπορεί να είναι απλώς μια έκφραση της παιδικής ορμής και δημιουργικότητας ή μπορεί να αποτελεί έναν τρόπο αποφυγής των προβλημάτων που αντιμετωπίζουν οι ενήλικες.

Από ψυχοκοινωνικής άποψης, ο παλιμπαιδισμός ενέχει την αποφυγή του καθημερινού αγώνα της βιοπάλης, αλλά και το ύψιστο ιδεώδες της εύκολης και άκοπης κατανάλωσης. Στην ουσία, μέσα από αυτή τη συμπεριφορά, από τη μία, είμαστε τα απόλυτα θύματα και απενοχοποιούμαστε, όμως ταυτόχρονα μας διευκολύνει. Για ορισμένους από εμάς που αντιμετωπίζουν οικονομικές δυσκολίες, η επιθυμία να μείνουμε παιδιά συνδυάζεται και με ένα συναίσθημα παραίτησης από τις ευθύνες του ενήλικα για την οργάνωση μιας καλύτερης και μερικές φορές απλώς βιώσιμης ζωής.

Εσωστρεφής αποξένωση

Τα ήδη ενήλικα άτομα που με τον τρόπο τους, συνήθως επώδυνο, «αρνούνται να μεγαλώσουν» και να αντιμετωπίσουν, χωρίς να χάσουν τις ευαισθησίες τους, τις πραγματικές δυσχέρειες του κόσμου, εμφανίζονται καταρχάς πολύ επιφυλακτικά απέναντι στον κόσμο της εργασίας.

Ούτως ή άλλως, τα πρότυπα των προηγούμενων γενεών των εργαζόμενων δεν γοητεύουν καθόλου τους παλιμπαιδίζοντες. Επικαλούνται λοιπόν μερικές εξιδανικευμένες εικόνες μιας ανέμελης και παιχνιδιάρικης παιδικής ηλικίας, που αντιστοιχούν στις στερεοτυπικές παραστάσεις του παιδιού της εύπορης, δυτικής, αστικής κοινωνίας των τελευταίων δεκαετιών του 20ού αιώνα.

Παλιμπαιδίζοντας εισερχόμαστε ψυχολογικά σε μια κατάσταση εσωστρεφούς αποξένωσης, μακριά από τις δυσκολίες της «κοινωνίας των μεγάλων». Σκηνοθετούμε μια φανταστική συνθήκη «παιδικής αθωότητας» και προστατευόμενης ανωριμότητας, προικισμένης ιδεολογικά με πολλά δήθεν φυσικά δικαιώματα και ατομικές ελευθερίες, που άλλοτε δεν διέθετε καθόλου η πραγματική παιδική ηλικία.

Αυτή η φανταστική συνθήκη δημιουργεί ισχυρή ανάσχεση στην ωρίμανση, την ευγένεια, την αναγνώριση αντικειμενικών δυσκολιών, την κοινωνικοποίηση και τελικά την αποδοχή των θεσμών. Εμφανίζεται σε μερικές περιπτώσεις και στους «κάπως ναζιάρικους» τρόπους ομιλίας, στις ανάλογες εκφράσεις του προσώπου, στις κινήσεις και στις χειρονομίες, στις επιλογές συμπεριφορών κ.λπ.

Ταυτόχρονα, όμως, στην πραγματικότητα βρισκόμαστε απολύτως συμβιβασμένοι με όλα τα προτάγματα της αγοραίας μετανεωτερικότητας και απαιτούμε από την «κοινωνία των άλλων» τις φροντίδες εκείνες, οικονομικές κυρίως αλλά και άλλες, που απορρέουν από τη συναισθηματική τρυφερότητα.

Αυτό το αίτημα της ανοχής σε όλες τις ιδιαιτερότητες και τα καπρίτσια της παιδικής ηλικίας το αναγνωρίζουμε στις απλοϊκές αιτιολογήσεις των συμπεριφορών και στην απόλυτη απουσία σοβαρών επιχειρημάτων. Κατά κάποιον τρόπο, λοιπόν, η υπενθύμιση της παιδικής ανευθυνότητας συμβαδίζει άριστα με την έμμονη ιδέα της «παιδικής αθωότητας».

Πρέπει να βρούμε τον τρόπο να μεγαλώσουμε και να ωριμάσουμε ταχύτατα ως κοινωνία. Τα «πάντα παιδιά» καταλήγουν να υιοθετούν αμφιλεγόμενες ηθικές στάσεις και πρότυπα συλλογισμών για να δικαιολογήσουν τις πράξεις τους, όπως ότι δεν μπορεί κάποιος να θεωρηθεί υπεύθυνος για επιλογές και ενέργειες των οποίων τις συνέπειες δεν μπορεί πλήρως να κατανοήσει, κυρίως μάλιστα αν είναι ανώριμος ή δεν τις γνωρίζει (κλασική δικαιολογία για τα οικονομικά).

Από την άλλη, πώς μπορεί να κατηγορήσουμε μια συμπεριφορά που λαμβάνει χώρα σε έναν κόσμο τόσο πολύπλοκο και τόσο αβέβαιο όσο ο σημερινός; Η σχέση μας με το κράτος θυμίζει κάπως τη σχέση μας με την οικογένεια. Για όλα φταίνε οι γονείς μέχρι τα βαθιά τους γεράματα… Αν αναζητούμε την προστατευμένη ζωή με το γνωστό ιδεολόγημα του «Μένουμε πάντα νέοι», τότε μπορεί να φτάσουμε γρήγορα στη φαντασίωση να «Μείνουμε πάντα παιδιά». Αλλά γιατί να μείνουμε εκεί; «Πάντα μωρά» θα ήταν ίσως ακόμα καλύτερα -και γιατί όχι «πάντα βρέφη» ή «πάντα έμβρυα»! Ζωή προστατευμένη και γεμάτη ύπνο, φαΐ και παιχνίδι.

Ο ρόλος των ενηλίκων

Από την πλευρά των ενηλίκων, η απεριόριστη ανοχή στις εκδηλώσεις του παλιμπαιδισμού δεν συμβαδίζει ούτε με την «κατανόηση των νέων» ούτε με την οφειλόμενη στους ανήλικους γονεϊκή φροντίδα. Αντίθετα, συμπορεύεται με την παραίτηση από τα στοιχειώδη καθήκοντα των ενηλίκων να προετοιμάσουν την πλήρη ανεξαρτητοποίηση των ανηλίκων και κατά προέκταση με την αδιαφορία και την απαξίωση του παιδαγωγικού ρόλου, με τον οποίο είναι εξ ορισμού επιφορτισμένη απέναντι σε όλα τα μέλη της κάθε κοινωνία άξια αυτού του ονόματος.

Σε αυτό το τελευταίο θέλω να σταθώ. Η ευθύνη μας είναι τεράστια. Πρέπει να διακόψουμε την παραγωγή «πάντα νέων», πρέπει να ανατρέψουμε τη φιλοσοφία «πρώτα σύνταξη και δουλεύουμε μετά» και να φροντίσουμε να προετοιμάσουμε τους νέους ενήλικες και τους ανηλίκους αυτής της χώρας για την ενηλικίωση.

Αν ψηφίζεις από τα δεκαεπτά σου χρόνια, θα πρέπει να είσαι έτοιμος να κρίνεις τον τρόπο που θα επιλέξεις αυτό που θα ψηφίσεις. Τα τυχερά παιγνίδια επιτρέπονται από τα εικοσιένα και μετά. Τυχαίο;

(*) Founder & CEO, Koubaras Ltd (Συμβουλευτική εταιρεία που δίνει έμφαση στις λύσεις και την άμεση εφαρμογή τους στην καθημερινότητα των επιχειρήσεων και την διαδοχή στην ηγεσία), Επισκέπτης Καθηγητής, Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών