Κι όμως, το ελληνικό χρέος πρέπει να «κουρευτεί»

Μπορεί η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ να έχει κάνει επί του παρόντος πίσω στο θέμα της αναδιάρθρωσης του ελληνικού χρέους, όμως εγώ θέλω να επιστρέψω στην πρόσφατη παρέμβαση του Μάικλ Πέτις υπέρ των θέσεων Βαρουφάκη που έπεσαν στο τραπέζι του Eurogroup πριν από λίγες μέρες.

Άλλωστε οι ιδέες του τοπ σταρ Ισπανού οικονομολόγου, ο οποίος θυμίζει λίγο... Βαρουφάκη, κατά το ότι ενίοτε παρεμβαίνει στην ισπανική πολιτική σκηνή καλώντας (τρία χρόνια τώρα) τον Μαριάνο Ραχόι να τεθεί επικεφαλής ενός συνασπισμού του Ευρωπαϊκού Νότου με σκοπό την αναδιάρθρωση των μη βιώσιμων κρατικών χρεών, έχουν ιδιαίτερη σημασία, στο βαθμό που αυτός ο βετεράνος των αγορών αποτελεί έναν από τους πλέον διεισδυτικούς και εικονοκλάστες αναλυτές των κρίσεων χρέους και φημίζεται για τις προτάσεις επίλυσής τους που έχει καταθέσει με το βιβλίο του «The Volatility Machine».

Ένας από τους στόχους της εν λόγω παρέμβασης Πέτις, που κατά τους Financial Times, «αποτελεί την καλύτερη ανάλυση για την ευρωπαϊκή κρίση που έχουμε δει μέχρι σήμερα», ήταν να απευθυνθεί στον Ισπανό πρωθυπουργό ζητώντας του να εγκαταλείψει τη σκληροπυρηνική στάση του απέναντι στο ελληνικό αίτημα αναδιαπραγμάτευσης και να καλέσει συνάμα την Ευρώπη να δει κατάματα και να λύσει τα προβλήματα της Ελλάδας αντί να περιστρέφεται γύρω «από τον φόβο της ή τον θυμό της για τον ΣΥΡΙΖΑ».

Στο προηγούμενο άρθρο παρουσίασα τα επιχειρήματα με τα οποία ο Μάικλ Πέτις αποδόμησε τη γερμανική αντίληψη ότι οι κοινωνίες του Ευρωπαϊκού Νότου φέρουν συλλογική ευθύνη για την αποπληρωμή των προβληματικών χρεών που δημιούργησαν η αδυναμία της ΟΝΕ να απορροφήσει την οικονομική μεταβλητότητα και τα ανεύθυνα κίνητρα του ενιαίου ευρωπαϊκού χρηματοπιστωτικού τομέα.

Σήμερα θα παρουσιάσω τα επιχειρήματα με τα οποία ο Πέτις – ως τύπος που καταφάσκει στην αξία των διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων για την τόνωση της μακροπρόθεσμης παραγωγικότητας, όπως ο κ. Σόιμπλε..., καμία σχέση δηλαδή με ΣΥΡΙΖΑ...– υποστηρίζει ότι οι λεγόμενοι «ευρωπαϊστές», από την Ισπανία ως την Ελλάδα, αν μένουν προσηλωμένοι στο στάτους κβο της υπερχρέωσης του Ευρωπαϊκού Νότου, διαπράττουν ένα ιστορικό σφάλμα και το κάλεσμά του προς τα κεντρώα κόμματα της Ευρώπης να υποστηρίξουν εδώ και τώρα το εγχείρημα Βαρουφάκη για ανασχεδιασμό του ελληνικού χρέους της Ελλάδας – με σκοπό το νέο μοντέλο να χρησιμοποιηθεί ως πρότυπο για όλα τα κράτη του Ευρωπαϊκού Νότου.

Η αναδιάρθρωση του ελληνικού χρέους δεν επιδέχεται άλλη αναβολή

Κατά τον Μάικλ Πέτις, οι όροι της συζήτησης για το ελληνικό χρέος, από οικονομική άποψη, είναι εντελώς στρεβλοί. Η κάθετη επιμονή της Ευρώπης σε μια κόκκινη γραμμή απέναντι στην αναδιάρθρωση του ελληνικού χρέους έχει ως συνέπεια η συντριπτική πλειονότητα των αναλυτών –αλλά και η ίδια η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ– όσο κι αν γνωρίζουν ότι το ελληνικό χρέος δεν είναι βιώσιμο, να αποδέχονται ότι το μόνο που μπορεί να γίνει είναι η ρύθμιση του άμεσου και κατεπείγοντος (δηλαδή του ύψους των χρηματορροών που η Αθήνα οφείλει να πληρώνει για την εξυπηρέτηση του χρέους της, διά της μείωσης του ζητούμενου πρωτογενούς πλεονάσματος). Τίποτα πιο καταστροφικό από αυτή την αποδοχή, λέει ο Πέτις, στο βαθμό που το ύψος του χρέους προσδιορίζει σε μεγάλο βαθμό τη μελλοντική συμπεριφορά όλων των κέντρων λήψης αποφάσεων και παραγόντων μιας οικονομίας.

«Η ονομαστική αξία και η δομή του χρέους έχουν σημασία, κι όχι μόνο για διακοσμητικούς λόγους. Επηρεάζουν σημαντικά τις αποφάσεις των παραγωγών, των εργαζομένων, των σχεδιαστών πολιτικής, των αποταμιευτών και των πιστωτών και αλλάζουν τις συμπεριφορές τους κατά τρόπο που είτε συντείνουν σε ισχυρή επαναφορά της ανάπτυξης, είτε οδηγούν σε διαρκή διαρροή αξίας. Τα κίνητρα πρέπει να ευθυγραμμίζονται σωστά, ώστε να είναι προς το συμφέρον όλων των παραγόντων της οικονομίας να μεγιστοποιούν συλλογικά την αξία».

Η ίδια δεν αμφιβάλλω ότι μέρος της αποτυχίας του ελληνικού προγράμματος – δηλαδή της ελληνικής ύφεσης που αντιπροσωπεύει μια διαρκή και υπέρμετρη διαρροή αξίας... – οφειλόταν στο ότι το χρέος δεν κουρεύτηκε το 2010, ενώ δεν ήταν βιώσιμο. Το αρχικό ψέμα και τα ασύμμετρα κίνητρα των διάφορων ομάδων λήψης αποφάσεων και συμφερόντων, τις οδήγησε σε συμπεριφορές που συλλογικά ευνοούσαν τη διαρροή αξίας.

Παράδειγμα: όταν οι πιστωτές νοιάζονταν μόνο για το πώς θα βγουν κάποια άπιαστα νούμερα και η ελληνική κυβέρνηση νοιαζόταν μόνο για το πώς θα αποφύγει μέρος του πολιτικού κόστους και συγκρούσεις με το δημόσιο τομέα, είχαμε βλακώδεις αποφάσεις (όπως η υπερφορολόγηση της ενέργειας και η μακρόχρονη παρακράτηση του εξαγωγικού ΦΠΑ) που στράφηκαν σε βάρος όχι μόνο των παραγωγών του ελληνικού ΑΕΠ, αλλά κι εκείνης της μερίδας τους που αποτελούσε τον βασικό συντελεστή των ελληνικών εξαγωγών – τίποτα πιο βλακώδες δηλαδή αφού ήταν εξαρχής γνωστό ότι οι εξαγωγές αντιπροσώπευαν τη μόνη ελπίδα της Ελλάδας ώστε να μη βουλιάξει εντελώς.

Η απόφαση για την αναδιάρθρωση του ελληνικού χρέους θα έπρεπε να έχει ληφθεί εγκαίρως, τονίζει ο Ισπανός οικονομολόγος, αλλά αφού αυτό δεν έγινε, πρέπει να ληφθεί τώρα, γιατί κάθε νέα καθυστέρηση στην αναδιάρθρωση ενός μη βιώσιμου χρέους συνεπάγεται διαρκή αύξηση του κόστους σε όλα τα επίπεδα, οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό. Κι αν ο ίδιος επιμένει τόσο κατηγορηματικά στο «εδώ και τώρα αναδιάρθρωση του ελληνικού χρέους», εξηγεί ότι το κάνει επειδή το κόστος αυξάνεται σε όλο το μακρύ διάστημα – μήνες ή και χρόνια – που κατά κανόνα μεσολαβεί ανάμεσα στην ώρα που λαμβάνεται η αρχική απόφαση για την αναδιάρθρωση και στην ώρα που αυτή ολοκληρώνεται.

«Νομίζω ότι οι περισσότεροι αναλυτές κατανοούν ότι τα κόστη θα αυξηθούν κατά τη διάρκεια της διαδικασίας αναδιάρθρωσης. Δεν είμαι σίγουρος όμως ότι κατανοούν πως οι καθυστερήσεις συνεπάγονται όλο και υψηλότερα κόστη κατά τη διάρκεια των πολλών χρόνων που θα κρατήσει η επόμενη προσαρμογή. Στην Ευρώπη υπήρξε πολύ κακό κλίμα και ατελείωτες αλληλοκατηγορίες ανάμεσα στα εμπλεκόμενα μέρη. Υποψιάζομαι πως εκείνοι που αντιτίθενται στον ΣΥΡΙΖΑ εξεγείρονται ίσως στην σκέψη ότι μια γρήγορη επίλυση της κρίσης της Ελλάδας θα αποβεί προς όφελός του, αλλά πρέπει να καταλάβουν πως αν καθυστερήσουν κι άλλο την αναδιάρθρωση θα επιβάλουν ακόμη μεγαλύτερο μακροπρόθεσμο κόστος στην ελληνική κοινωνία από ό,τι νομίζουν».

Τα λάθη του Ραχόι και των λεγόμενων «ευρωπαϊστών»

Ο Μάικλ Πέτις θεωρεί τη σκληροπυρηνική στάση που ο Ισπανός πρωθυπουργός Μ. Ραχόι επέδειξε αυτές τις μέρες έναντι της Ελλάδας στα διάφορα Eurogroup και την απουσία κάποιου τύπου αλληλεγγύης του Ευρωπαϊκού Νότου ιστορικό σφάλμα. Τόσο τα ηθικά επιχειρήματα των λεγόμενων «ευρωπαϊστών» της Ισπανίας, γράφει (τα οποία υποστηρίζουν, πρώτον, μια έννοια συλλογικής ευθύνης των λαών του Νότου για τα χρέη προς τη Γερμανία επειδή τάχα στάθηκε μαζί τους γενναιόδωρη και, δεύτερον, ότι οι κοινωνίες του Νότου οφείλουν να αντέξουν την έκπτωση και την ανεργία επειδή εξέλεγαν διεφθαρμένες ηγεσίες που αυτές φταίνε σε τελική ανάλυση), όσο και τα οικονομικά τους επιχειρήματα (προσοχή, πόσο όμοια είναι αυτά τα επιχειρήματα με τα αντίστοιχα των «ευρωπαϊστών» της Ελλάδας;), όσο λογικά κι αν φαίνονται εκ πρώτης όψεως, δεν αντέχουν τη βάσανο της οικονομικής λογικής.

Μετά την αποδόμηση των «ηθικών» επιχειρημάτων, ο Μάικλ Πέτις προχωρά στην αποδόμηση των οικονομικών. Το πρώτο οικονομικό επιχείρημα των Ισπανών «ευρωπαϊστών» λέει ότι:

«Το οικονομικό μέλλον της Ισπανίας εξαρτάται από τη διατήρηση της θέσης της στην Ευρώπη. Ένα αίτημα για αναδιάρθρωση χρέους (και πολύ περισσότερο για αναδιαπραγμάτευση της ΟΝΕ) θα προκαλέσει χρηματοπιστωτική κρίση και θα οδηγήσει τη χώρα στην κατάσταση της υποανάπτυκτης οικονομίας».

Ισχύει αυτό; Ασφαλώς κι έχει βάση αλήθειας, απαντά ο Πέτις. Όποια χώρα ταράξει τα νερά ζητώντας αναδιάρθρωση του χρέους της ή απειλήσει με έξοδο από την ευρωζώνη θα έχει να αντιμετωπίσει μια άμεση δοκιμασία, ίσως και μια σοβαρή κρίση, αλλά το θέμα είναι να μην αποκρύπτουμε και την εναλλακτική.

«Η μη διαπραγμάτευση της αναδιάρθρωσης του χρέους συνεπάγεται όχι μόνο πως η Ισπανία πρέπει να είναι έτοιμη να ζήσει για πολλά χρόνια με μια αβάσταχτα υψηλή ανεργία και πολύ χαμηλή ανάπτυξη, συνθήκη που θα υπονομεύσει τους κοινωνικούς, πολιτικούς και οικονομικούς θεσμούς που είναι κι οι μόνοι συντελεστές που όντως προσδιορίζουν αν μια χώρα είναι οικονομικά προηγμένη ή υποανάπτυκτη. Αλλά και στο τέλος αυτής της πολύχρονης σκληρής δοκιμασίας, έτσι κι αλλιώς θα υποχρεωθεί να ζητήσει διαγραφή του χρέους της, μόνο που η οικονομία της θα έχει περιέλθει ως τότε σε πολύ χειρότερη κατάσταση».

Οι μεταρρυθμίσεις, με υπερχρέωση, δεν αποδίδουν

Μα δεν βλέπεις την ανάπτυξη που έχει επιστρέψει, κύριε καταστροφολόγε; Αυτό είναι το αντεπιχείρημα των εκεί (όπως κι εδώ) «ευρωπαϊστών»... Οι διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις που έγιναν και θα γίνουν, η πτώση της τιμής του πετρελαίου, η μείωση της ισοτιμίας του ευρώ, η ποσοτική χαλάρωση της ΕΚΤ, η μείωση της φορολογίας φυσικών και νομικών προσώπων (αυτό έγινε στην Ισπανία, εμείς στην υπερφορολογούμενη Ελλάδα δεν ξέρω σε τι ελπίζουμε...), όλα αυτά αποδίδουν και θα αποδώσουν ακόμη περισσότερο στο μέλλον... Ναι αλλά πώς θα αποδώσουν, ανταπαντά ο Πέτις. Οι διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις έχουν μεν θετικές επιδράσεις στην ενίσχυση της μακρόχρονης παραγωγικότητας μιας χώρας, όμως η οικονομική ιστορία δείχνει ότι χάνουν τον αναπτυξιακό τους χαρακτήρα, αν υπάρχει μη βιώσιμο χρέος.

«Τα μέχρι στιγμής ιστορικά παραδείγματα δείχνουν ότι ακόμη και οι καλές μεταρρυθμίσεις σχεδόν πάντα αποτυγχάνουν να δημιουργήσουν ανάπτυξη στην περίπτωση υπερχρεωμένων χωρών».

Όσο για την επίδραση των υπολοίπων παραγόντων, ασφαλώς και είναι θετική, αλλά κανείς δεν εγγυάται τη διάρκειά τους στο χρόνο. Έστω όμως ότι έχουν διάρκεια, το ουσιαστικό που, κατά τον Πέτις, παραμένει κι αρνούνται να δουν και να ομολογήσουν οι «ευρωπαϊστές» είναι πως οι ρυθμοί αύξησης του χρέους είναι και παραμένουν δραματικά υψηλότεροι των ρυθμών αύξησης του ΑΕΠ σε όλες τις χώρες του Ευρωπαϊκού Νότου.

Ας δεχτούμε ότι το πρώτο οικονομικό επιχείρημα των «ευρωπαϊστών» έχει προβλήματα, μήπως όμως το δεύτερο που λέει ότι:

«αν η Ισπανία αρνηθεί να σεβαστεί το χρέος της, θα θεωρείται στο εξής αναξιόπιστη χώρα και θα αποκλείεται ως επενδυτικός προορισμός ή ως εμπορικός εταίρος»

είναι πιο στέρεο; Η οικονομική ιστορία, απαντά ο Πέτις, δείχνει ότι δεν υπάρχει μεγαλύτερος μύθος από αυτή την άποψη.

«Έχουμε συντριπτικά στον αριθμό ιστορικά παραδείγματα – με χαρακτηριστικότερο τις ΗΠΑ του 19ου αιώνα – που μας λένε ότι το εμπόριο και οι επενδυτικές ροές επιλέγουν τις χώρες με τις καλύτερες μελλοντικές προοπτικές και όχι τις χώρες με την καλύτερη συμπεριφορά στο παρελθόν. Η βασική κατηγορία επενδύσεων που ίσως θα έχει η Ισπανία τα επόμενα χρόνια είναι αγορές διαμερισμάτων στα τουριστικά θέρετρα από αλλοδαπούς. Όταν όμως βελτιωθούν οι αναπτυξιακές προοπτικές, κι αυτό σημαίνει, μεταξύ των άλλων, διαχειρίσιμο χρέος, οι ξένες επιχειρήσεις και οι επενδυτές θα επιστρέψουν, χωρίς καμία έγνοια για το αν η χώρα κούρεψε το χρέος της. Επ' αυτού η ιστορική καταγραφή δίνει αδιαμφισβήτητη μαρτυρία».

Με διδάγματα από τις εταιρικές αναδιαρθρώσεις χρέους να ευθυγραμμίσουμε τα συμφέροντα πιστωτών-δανειοληπτών στην Ευρώπη

Η πρόταση Βαρουφάκη για αναδιάρθρωση του χρέους της Ελλάδας μέσω της ανταλλαγής με ομόλογα που θα περιλαμβάνουν ρήτρα ανάπτυξης, αποτελεί μια άριστη λύση για την ελληνική κρίση και πρέπει να χρησιμοποιηθεί ως πιλότος για να κουρευτεί το μη βιώσιμο χρέος όχι μόνο της Ελλάδας, αλλά και της Πορτογαλίας, της Ισπανίας και της Ιταλίας.

Το ισχυρό σημείο της πρότασης του Έλληνα ΥΠΟΙΚ, κατά τον Πέτις, είναι ότι ευθυγραμμίζει τα συμφέροντα πιστωτών και δανειοληπτών στην Ευρώπη, δίνει δηλαδή στους πιστωτές κίνητρα να ενδιαφερθούν για την ανάπτυξη της χώρας-οφειλέτη. (Επιτρέψτε και σε μένα εδώ να προσθέσω ότι η ίδια ακριβώς λογική, ότι δηλαδή σε περίπτωση που μια χώρα πληγεί από ένα κραχ, οι εταίροι της στο ευρώ θα ενδιαφερθούν για την ανάπτυξή της βοηθώντας την με επενδύσεις, αποτελούσε τη μία από τις τρεις εγγυήσεις που έδιναν οι κεντρικοί τραπεζίτες και σχεδιαστές της ΟΝΕ γύρω στο 1998-99 για την απρόσκοπτη λειτουργία της νομισματικής ένωσης, παρότι αυτή δεν ανταποκρινόταν στις προδιαγραφές της «βέλτιστης νομισματικής ζώνης» του Μάντελ. Θυμάμαι μάλιστα ένα επ' αυτού κείμενο μιας Φινλανδής κεντρικής τραπεζίτη με δύσκολο όνομα στην εφημερίδα «Καθημερινή».)

Η λογική αυτή, εξηγεί ο Πέτις, βρίσκεται στον αντίποδα της λογικής των ευρωπαϊκών μνημονιακών προγραμμάτων που εξαρτούν τη χρηματοδότηση των κρατών από συνταγές λιτότητας. Το πρόβλημα με τις συνταγές λιτότητας είναι ότι αν και τονώνουν τη μακροπρόθεσμη παραγωγικότητα, δημιουργούν υψηλή βραχυπρόθεσμη και μεσοπρόθεσμη υφεσιακή δυναμική βυθίζοντας τις χώρες σε αυτοτροφοδοτούμενη κρίση. Με την υιοθέτηση των ομολόγων με ρήτρα ανάπτυξης όμως, οι πιστωτές θα αποκτήσουν σοβαρούς λόγους να ευνοούν την αύξηση των επενδύσεων στις υπερχρεωμένες χώρες γιατί αυτό και μόνο θα τους εγγυάται ότι θα πάρουν πίσω τα λεφτά τους. Πρόκειται για έναν διακανονισμό που ανταποκρίνεται στα πρότυπα των εταιρικών αναδιαρθρώσεων χρέους, που μας πάει σε έναν πιο λειτουργικό καπιταλισμό και που μπορεί από μόνος του να οδηγήσει σε ανάπτυξη καθώς θα επιτρέψει να αποδώσουν καρπούς οι διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις που έχουν γίνει στις χώρες του Ευρωπαϊκού Νότου στο ενδιάμεσο.

«Η αναδιάρθρωση του ελληνικού χρέους πρέπει να σχεδιαστεί έτσι ώστε να ευθυγραμμιστούν σωστά τα συμφέροντα του ελληνικού κράτους, των παραγωγών που δημιουργούν το ελληνικό ΑΕΠ και των πιστωτών. Μέχρι σήμερα οι αναδιαρθρώσεις των κρατικών χρεών σχεδόν ποτέ δεν περιλάμβαναν εργαλεία παρόμοια με εκείνα που επιτελούν την ορθή ευθυγράμμιση των διαφόρων συμφερόντων στις αναδιαρθρώσεις των εταιρικών χρεών, κυρίως επειδή αυτά τα εργαλεία δεν έχουν ακόμη ανακαλυφθεί. Κάτι που θα έπρεπε ίσως να δει η επιτροπή διαπραγματεύσεων Ελλάδας-Ευρώπης είναι ο τύπος των εγγυήσεων ανάπτυξης του ΑΕΠ που χρησιμοποιήθηκαν στην τελευταία αναδιάρθρωση του χρέους της Αργεντινής».

«Αν η αναδιάρθρωση σχεδιαστεί σωστά, πιστεύω ότι μέσα σε ένα χρόνο η ανάπτυξη στην Ελλάδα θα μας εκπλήξει με τη δυναμικότητά της. Στο The Volatility Machine, έχω αφιερώσει πολλά κεφάλαια για να εξηγήσω πώς μπορούμε να δημιουργήσουμε δομές κρατικών υποχρεώσεων που να ελαχιστοποιούν τα εξωτερικά σοκ, να ευθυγραμμίζουν τα συμφέροντα των πιστωτών και των πολιτών και να βελτιώνουν την ποιότητα των πληρωμών για τους πιστωτές κι έχω δείξει πώς μπορούμε να κάνουμε μια αναδιάρθρωση χρέους πιο πετυχημένη για όλα τα εμπλεκόμενα μέρη. Είναι στοιχειώδη χρηματοοικονομικά. Ο Γιάνης Βαρουφάκης πρέπει πράγματι να πρωτοστατήσει στο σχεδιασμό ενός εντελώς νέου σχήματος αναδιάρθρωσης κρατικού χρέους, όχι μόνο για την Ελλάδα, αλλά για πολλές χώρες, εντός και εκτός Ευρώπης που σύντομα θα καταλήξουν σε χρεοστάσιο».

«Είναι κρίμα» καταλήγει ο Ισπανός οικονομολόγος, που «τόσος κόσμος στην Ευρώπη εστιάζει στο μίσος ή στο φόβο του για τον ΣΥΡΙΖΑ κι έχουμε τόσο περιορισμένη προσπάθεια για την προσέγγιση των προβλημάτων της Ελλάδας».

Αυτό αντιμετωπίζεται, ωστόσο αν οι προτάσεις Βαρουφάκη στηριχθούν από όλα τα κόμματα του ευρωπαϊκού κέντρου ώστε να γίνει αυτό που πρέπει να γίνει η Ευρώπη έχει ακόμη χρόνο. Διότι οι αναδιαρθρώσεις των προβληματικών κρατικών χρεών πρέπει να γίνουν το συντομότερο δυνατό και όσο κινούμαστε ακόμη μέσα στον κύκλο της παρούσας παγκοσμιοποίησης, όπου οι υψηλές αποταμιεύσεις των ανεπτυγμένων χωρών αναζητούν αποδόσεις σε όλο τον κόσμο κι ο κάθε υποψήφιος δανειολήπτης μπορεί να αντλήσει κεφάλαια με χαμηλά επιτόκια.

Αν γίνουν σύντομα, όλες οι χώρες του Ευρωπαϊκού Νότου μπορούν να σωθούν γιατί θα εισρεύσει σε αυτές άφθονο χρήμα για χρηματοδότηση επενδύσεων που προς παρόν μένει μακριά τους. Όμως, όταν κάποια στιγμή, για οποιουσδήποτε λόγους, κλείσει ο παρών κύκλος της παγκοσμιοποίησης – τα δυτικά κεφάλαια πάψουν δηλαδή να αναζητούν αποδόσεις ανά τον κόσμο – ακόμη κι αν γίνουν οι αναδιαρθρώσεις, θα είναι αργά: η όποια οικονομική καταστροφή του Ευρωπαϊκού Νότου έχει συντελεστεί θα αποβεί για πολλά-πολλά χρόνια ανεπανόρθωτη.

* Η κ. Μαριάννα Τόλια είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας του βιβλίου «Το ευρώ, ο Νότος και η Ελλάδα. Έρευνες και Προσεγγίσεις για την κρίση στον Ευρωπαϊκό Νότο και τον ρόλο του ευρώ», Μεταμεσονύκτιες Εκδόσεις, Αθήνα 2014.