Πολλαπλασιαστής πλούτου το ανθρώπινο κεφάλαιο

Για πολλά χρόνια, ο νομπελίστας Αμερικανός οικονομολόγος (1992) Γκάρι Μπέκερ (1930-2014), επειδή ήταν δεδηλωμένος φιλελεύθερος ευρωπαϊκού τύπου, δεν είχε μεγάλη πρόσβαση στα μέσα μαζικής επικοινωνίας και ενημέρωσης. Στην Ευρώπη έτσι ήταν σχετικά άγνωστος και στις ΗΠΑ όχι ιδιαίτερα δημοφιλής. Το έργο του ωστόσο ήταν ιδιαίτερα σημαντικό και σήμερα εξόχως επίκαιρο. Διότι φέρνει στο προσκήνιο τον ζωτικό ρόλο για μια χώρα, την ευημερία της και την ανάπτυξη της, του ανθρώπινου κεφαλαίου της.

Στο πλαίσιο αυτό έτσι, ο Γκάρι Μπέκερ, όσο ήταν εν ζωή και αρθρογραφούσε, έθετε ερωτήματα τα οποία κάθε άλλο παρά μονοσήμαντες απαντήσεις είχαν. Για παράδειγμα, ο νομπελίστας οικονομολόγος αναρωτιόταν γιατί στις πλούσιες χώρες οι οικογένειες έχουν λιγότερα παιδιά απ’ ότι στις φτωχότερες; Γιατί στη βιομηχανία τα αποκαλούμενα «μπλε κολλάρα» μειώνονται, ενώ αυξάνονται τα αντίστοιχα «άσπρα κολλάρα» που πληρώνονται και περισσότερο; Γιατί κάθε νέα γενιά αφιερώνει περισσότερο χρόνο στα σχολικά θρανία από τις προηγούμενες;

Τα παραπάνω ερωτήματα, με αρκετά αλλά, συνθέτουν ένα ευρύ φάσμα προβληματισμού, με κάποιες απαντήσεις να είναι διαισθητικές και άλλες πολύ πιο ενοχλητικές γιατί χαλάνε κάποιες σούπες, ιδεολογικές κυρίως. Αυτός είναι και ο λόγος που ο Γκάρι Μπέκερ, από κάποιους κρίθηκε ως «ανάλγητος ορθολογιστής», χωρίς όμως να δοθούν έγκυρες απαντήσεις στα όσα επεσήμαινε και τόνιζε στο έργο του.

Πιθανότατα δε, αυτό θα οφειλόταν στο ότι ο Γκάρι Μπέκερ έδωσε μεγάλη έμφαση στην εκπαίδευση και τη σημασία που έχουν οι ατομικές επενδύσεις σε αυτήν.

Είναι αλήθεια ότι υπό όρους απόλυτου ορθολογισμού, ο οποίος σε αρκετές περιπτώσεις δικαίως αμφισβητείται, ο Γκάρι Μπέκερ, υπέθεσε ότι τα άτομα θα υπολόγιζαν προσεκτικά πόσα να επενδύσουν στο δικό τους ανθρώπινο κεφάλαιο. Θα συνέκριναν τα αναμενόμενα κέρδη που σχετίζονται με τις διαφορετικές επιλογές σταδιοδρομίας και θα υπολόγιζαν το κόστος της εκπαίδευσης που απαιτείται για να ακολουθήσουν αυτές τις σταδιοδρομίες, λαμβάνοντας υπόψη τον χρόνο που αφιερώνεται στο σχολείο.

Ήξερε ότι η πραγματικότητα ήταν πολύ πιο συγκεχυμένη, οι αποφάσεις μαστίζονταν από αβεβαιότητα και περίπλοκα κίνητρα, αλλά περιέγραψε το μοντέλο του ως «έναν οικονομικό τρόπο να βλέπεις τη ζωή». Οι θεωρητικές του υποθέσεις, υποθέτοντας άτομα με ορθολογικές αποφάσεις, έθεσαν τις βάσεις για μια κομψή θεωρία του ανθρώπινου κεφαλαίου, την οποία εξέθεσε σε πολλά θεμελιώδη άρθρα και σε ένα βιβλίο στις αρχές της δεκαετίας του 1960.

Η θεωρία του ανθρώπινου κεφαλαίου κατέστησε δυνατή την εξήγηση γιατί οι νεότερες γενιές αφιερώνουν όλο και περισσότερο χρόνο στη μάθηση: η επιμήκυνση του προσδόκιμου ζωής έχει αυξήσει την κερδοφορία της εκπαίδευσης. Αυτή η θεωρία έχει επίσης ρίξει φως στις αιτίες της γενίκευσης της εκπαίδευσης: η τεχνολογική πρόοδος έχει τονίσει τα οφέλη από την απόκτηση δεξιοτήτων, οι οποίες με τη σειρά τους έχουν τροφοδοτήσει τη ζήτηση για εκπαίδευση.

Υπό αυτή την έννοια ζωτικός είναι και ο ρόλος της μάθησης, την οποίαν υπερεκτιμά και ορισμένους οικονομολόγους ο Γκάρι Μπέκερ. Τονίζουν έτσι ότι η εκπαίδευση έχει σημασία, όχι επειδή μεταδίδει γνώση, αλλά λόγω του τι σημαίνει για τα άτομα που αποφοιτούν από το κολέγιο: είναι πειθαρχημένα και επομένως πιο πιθανό να είναι παραγωγικά. Σε κάθε περίπτωση, οι άνθρωποι που έχουν τις περισσότερες ικανότητες είναι και εκείνοι που έχουν τις περισσότερες πιθανότητες να αποκτήσουν διπλώματα υψηλού επιπέδου.

Ωστόσο, οι ολοένα και πιο εξελιγμένες εμπειρικές αναλύσεις έχουν αποκαλύψει ότι η απόκτηση γνώσης είναι πράγματι σημαντικό μέρος της εμπειρίας του μαθητή. Ο ίδιος ο Γκάρι Μπέκερ έχει υποβάλει μελέτες που δείχνουν ότι το ένα τέταρτο της αύξησης του μέσου κατά κεφαλήν εισοδήματος μεταξύ 1929 και 1982 στις Ηνωμένες Πολιτείες εξηγήθηκε από τον εκδημοκρατισμό της εκπαίδευσης. Το μεγαλύτερο μέρος της υπόλοιπης αύξησης προήλθε από τα πιο δύσκολα μετρήσιμα κέρδη ανθρώπινου κεφαλαίου, όπως η εκπαίδευση στην εργασία και οι βελτιωμένες συνθήκες υγείας.

Ως απόδειξη της σημασίας της επένδυσης στο ανθρώπινο κεφάλαιο -και ειδικότερα η κατασκευή εκπαιδευτικών συστημάτων - ο Γκάρι Μπέκερ ήθελε επίσης να υπογραμμίσει την επιτυχία ορισμένων ασιατικών οικονομιών, όπως αυτές της Νότιας Κορέας ή της Ταϊβάν, που διαθέτουν λίγους φυσικούς πόρους εκτός από τον πληθυσμό τους. Η αρχική ανάλυση του Γκάρι Μπέκερ επικεντρώθηκε στα ατομικά οφέλη για τους μαθητές, αλλά μεταγενέστεροι οικονομολόγοι επέκτειναν την έρευνα τους στα ευρύτερα κοινωνικά οφέλη της εκπαίδευσης των πληθυσμών.

Συνεπώς, η σημασία του ανθρώπινου κεφαλαίου θεωρείται πλέον δεδομένη. Αλλά πώς πρέπει να καλλιεργηθεί είναι πιο αμφιλεγόμενο. Οι υποστηρικτές ενός ισχυρού κράτους ερμηνεύουν τη θεωρία του Γκάρι Μπέκερ για να καταλήξουν στο συμπέρασμα ότι η κυβέρνηση πρέπει να επενδύσει στην εκπαίδευση και να την κάνει προσβάσιμη σε όσο το δυνατόν περισσότερους ανθρώπους με χαμηλό κόστος. Οι συντηρητικοί, από την άλλη, μπορεί να καταλήξουν στο συμπέρασμα ότι τα ατομικά οφέλη της εκπαίδευσης είναι τόσο μεγάλα που οι μαθητές πρέπει να πληρώνουν τα δίδακτρα τους.

Όσον αφορά τη συζήτηση σχετικά με τη νομιμότητα των δημόσιων πανεπιστημίων που επιβάλλουν δίδακτρα, ο Γκάρι Μπέκερ πίστευε ότι αυτό ήταν δίκαιο, αφού οι απόφοιτοι θα μπορούσαν να περιμένουν να απολαμβάνουν υψηλότερα εισοδήματα καθ' όλη τη διάρκεια της ζωής τους. Υποστήριξε ότι ήταν το εποικοδομητικό για τις κυβερνήσεις να χρηματοδοτούν έρευνα και ανάπτυξη, παρά να υποστηρίζουν οικονομικά φοιτητές που προορίζονται να γίνουν τραπεζίτες ή δικηγόροι.

Ωστόσο, ανησυχώντας για την αύξηση της ανισότητας στις Ηνωμένες Πολιτείες, πίστευε ότι χρειάζονταν περισσότερες επενδύσεις στην προσχολική εκπαίδευση και ότι η κατάσταση των σχολείων βελτιώθηκε.