Στην Ευρώπη και σε όλο τον ανεπτυγμένο κόσμο, οι δείκτες γονιμότητας υποχωρούν κάτω από το επίπεδο αντικατάστασης (δηλαδή τον αριθμό παιδιών που πρέπει να γεννά, κατά μέσο όρο, κάθε γυναίκα ώστε ο πληθυσμός μιας χώρας να παραμένει σταθερός από γενιά σε γενιά) και οι κυβερνήσεις προσπαθούν να φρενάρουν την αναπόφευκτη γήρανση των κοινωνιών τους. Η Ελλάδα, δυστυχώς, δεν αποτελεί εξαίρεση. Με 1,3 παιδιά ανά γυναίκα, βρίσκεται πολύ χαμηλότερα από το όριο ανανέωσης του πληθυσμού, το οποίο ορίζεται γύρω στο 2,1 παιδιά.
Κι όμως, υπάρχει μια χώρα που όχι μόνο δεν αντιμετωπίζει δημογραφικό πρόβλημα, αλλά καταγράφει σταθερά υψηλή φυσική αύξηση πληθυσμού.
Πρόκειται για το Ισραήλ, το μοναδικό κράτος-μέλος του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ) που εδώ και δεκαετίες διατηρεί τον συνολικό δείκτη γονιμότητας (TFR) πάνω από το επίπεδο αντικατάστασης, σε μια εποχή όπου ακόμη και οι πιο «φιλικές προς την οικογένεια» ευρωπαϊκές κοινωνίες βλέπουν τα ποσοστά τους να καταρρέουν.
Ο αριθμός που κάνει τη διαφορά
Ο συνολικός δείκτης γονιμότητας (Total Fertility Rate - TFR) είναι ο μέσος αριθμός παιδιών που αναμένεται να αποκτήσει μια γυναίκα στη διάρκεια της ζωής της. Το επίπεδο αντικατάστασης, δηλαδή το κατώτατο όριο για να διατηρηθεί σταθερός ένας πληθυσμός χωρίς μετανάστευση, υπολογίζεται περίπου στα 2,1 παιδιά ανά γυναίκα.
Στο Ισραήλ, ο TFR το 2023-2024 διαμορφώθηκε γύρω στο 2,9. Για να κατανοήσουμε τη σημασία αυτού του αριθμού, αρκεί να δούμε τις επιδόσεις άλλων χωρών του ΟΟΣΑ την ίδια χρονιά: Η διαφορά δεν είναι μικρή. Ο μέσος όρος του ΟΟΣΑ είναι γύρω στο 1,5, ενώ το Ισραήλ παραμένει η μόνη ανεπτυγμένη χώρα με γονιμότητα αρκετή για να αναπαράγει φυσικά τον πληθυσμό του.
Πώς το Ισραήλ διατηρεί τον δείκτη γεννήσεων ψηλά
Παρόλο που στο Ισραήλ παρατηρήθηκε μια ήπια πρόσφατη πτώση, αφού ο δείκτης του έχει υποχωρήσει ελαφρά από τα 3,17 παιδιά το 2018 στα 2,9 το 2024, ο TFR της χώρας παραμένει περίπου διπλάσιος από τον μέσο όρο του ΟΟΣΑ.
Ακόμη και στην περίοδο της πανδημίας Covid-19, η γονιμότητα στο Ισραήλ εμφάνισε μόνο μια μικρή διακύμανση, τη στιγμή που πολλές δυτικές χώρες κατέγραψαν ιστορικά χαμηλά. Αν και το Ισραήλ δεν έμεινε αλώβητο από τις παγκόσμιες τάσεις, η διαφορά με τον υπόλοιπο ανεπτυγμένο κόσμο παραμένει χαώδης.
Από τα μέσα του 20ού αιώνα, όταν ολόκληρος ο πλανήτης βίωνε αρχικά μια «έκρηξη γεννήσεων» και στη συνέχεια μια απότομη μείωση του TRF, το Ισραήλ κατάφερε να αποφύγει την ελεύθερη πτώση. Στα τέλη της δεκαετίας του ’90 -και τις αρχές του 2000- ο δείκτης όχι μόνο δεν έπεσε αλλά σημείωσε μικρή άνοδο.
Αυτό το «παράδοξο» είναι ακόμη πιο εντυπωσιακό αν αναλογιστούμε ότι η ηλικία της πρώτης γέννας αυξήθηκε και τα επίπεδα εκπαίδευσης των γυναικών ανέβηκαν θεαματικά -παράγοντες που αλλού συνδέονται με μείωση των γεννήσεων. Σήμερα, το Ισραήλ είναι η μόνη χώρα του ΟΟΣΑ με καθαρή φυσική αύξηση πληθυσμού (γεννήσεις μείον θανάτους).
Η σύνθεση του πληθυσμού: Το μυστικό της ανθεκτικότητας
Η εικόνα της γονιμότητας στο Ισραήλ δεν είναι ομοιόμορφη και οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην ετερογένεια του πληθυσμού:
- Υπερορθόδοξοι Εβραίοι (Haredim): Γεννούν περίπου 6,6 παιδιά ανά γυναίκα και αυξάνουν το ποσοστό στον συνολικό πληθυσμό του Ισραήλ πάνω από 12%.
- Λοιποί Εβραίοι (παραδοσιακοί, θρησκευτικοί σιωνιστές, κοσμικοί): Παρουσιάζουν χαμηλότερη γονιμότητα, αλλά ακόμη υψηλή για ανεπτυγμένη χώρα (~2,0 στα κοσμικά ζευγάρια, συχνά 3 παιδιά στο τέλος του αναπαραγωγικού κύκλου).
- Άραβες Ισραηλινοί (Μουσουλμάνοι, Χριστιανοί, Δρούζοι): Από ~9,3 παιδιά το 1960 έπεσαν στα 2,9 το 2023, ένας αριθμός που παραμένει υψηλός συγκριτικά με την υπόλοιπη Δύση.
Η σύγκλιση των ποσοστών μεταξύ Εβραίων και Αράβων και η επιμονή των υψηλών γεννήσεων στους Υπερορθόδοξους Εβραίους (από δω και μπρος θα αναφέρονται ως Haredim), δημιουργούν ένα δημογραφικό μωσαϊκό που τροφοδοτεί τη συνολική ανθεκτικότητα.
Οικονομικοί και θεσμικοί παράγοντες: Πολιτικές που «πιάνουν»
Το Ισραήλ δεν στηρίζεται μόνο στην κουλτούρα του για να κρατήσει ψηλά τη γονιμότητα. Εφαρμόζει ένα πλέγμα πολιτικών που διευκολύνουν την απόκτηση και ανατροφή παιδιών, όπως:
- Καθολική υγειονομική κάλυψη για την εγκυμοσύνη και τον τοκετό, χωρίς κόστος για τους γονείς.
- Εφάπαξ επίδομα γέννησης και μηνιαία οικογενειακά επιδόματα που αυξάνονται με το μέγεθος της οικογένειας.
- 15 εβδομάδες πλήρως αμειβόμενης άδειας μητρότητας και θεσμοθετημένη άδεια πατρότητας.
- Επιδοτούμενη ή δωρεάν προσχολική εκπαίδευση από πολύ μικρή ηλικία, που επιτρέπει στις μητέρες να επανενταχθούν στην αγορά εργασίας.
- Απεριόριστη κρατική χρηματοδότηση εξωσωματικής γονιμοποίησης έως την απόκτηση δύο παιδιών, καθιστώντας το Ισραήλ παγκόσμιο πρωταθλητή στη χρήση IVF.
- Προτεραιότητα σε δημόσια στέγαση και ορισμένα ακαδημαϊκά προνόμια για πολύτεκνες οικογένειες.
Το αποτέλεσμα είναι μια σπάνια ισορροπία: οι Ισραηλινές γυναίκες μπορούν να εργάζονται και να μεγαλώνουν περισσότερα παιδιά, χωρίς το οικονομικό και πρακτικό βάρος που συναντάται αλλού.
Η κουλτούρα που «γεννάει» παιδιά
Πέρα από τους αριθμούς και τα επιδόματα, η γονιμότητα στο Ισραήλ τροφοδοτείται από βαθιές πολιτιστικές και θρησκευτικές ρίζες. Η εβραϊκή παράδοση, με την εντολή «αυξάνεσθε και πληθύνεσθε», τιμά την οικογένεια και τα παιδιά ως «ευλογία». Οι θρησκευτικές κοινότητες ενθαρρύνουν τον πρώιμο γάμο και τη δημιουργία μεγάλων οικογενειών.
Ακόμη και οι κοσμικοί Ισραηλινοί, όμως, συμμερίζονται την ιδέα ότι η τεκνογονία είναι σημαντική για την εθνική συνέχεια. Η μνήμη του Ολοκαυτώματος, οι διαρκείς γεωπολιτικές προκλήσεις και η συλλογική ταυτότητα του κράτους ενισχύουν την αντίληψη ότι κάθε παιδί έχει αξία για το μέλλον του έθνους.
Στην καθημερινότητα, τα παιδιά είναι πανταχού παρόντα και καλοδεχούμενα: στους δρόμους, στα εστιατόρια, στα μέσα μεταφοράς. Η κοινωνική αποδοχή της πολυτεκνίας είναι διάχυτη, σε αντίθεση με την Ευρώπη, όπου τα μεγάλα νοικοκυριά αντιμετωπίζονται συχνά με έκπληξη ή και αρνητικά σχόλια.
Ο ρόλος της διασποράς
Επιπλέον, ένας παράγοντας που συχνά παραβλέπεται είναι η ισχυρή σχέση του Ισραήλ με τη διασπορά. Από το 1948 μέχρι σήμερα, μαζικά κύματα Εβραίων από την Ευρώπη, τη Μέση Ανατολή, την πρώην Σοβιετική Ένωση και τις Ηνωμένες Πολιτείες εγκαταστάθηκαν στη χώρα, ενισχύοντας τον πληθυσμό της. Η διασπορά δεν λειτουργεί μόνο ως δεξαμενή ανθρώπινου δυναμικού, αλλά και ως πηγή οικονομικής και πολιτικής στήριξης. Έτσι, το Ισραήλ μπορεί να προσφέρει γενναιόδωρες κοινωνικές παροχές που ενθαρρύνουν τις γεννήσεις, γνωρίζοντας ότι έχει πίσω του μια παγκόσμια κοινότητα πρόθυμη να στηρίξει το κράτος-έθνος.
Τεχνολογική ανάπτυξη και οικογένεια
Η τεχνολογική δυναμική του Ισραήλ, η περίφημη «Start-up Nation», δεν επηρεάζει μόνο την οικονομία αλλά και την οικογενειακή ζωή. Η πρόοδος στην ιατρική και ειδικά στην υποβοηθούμενη αναπαραγωγή έκανε το Ισραήλ πρωτοπόρο στη χρήση της εξωσωματικής γονιμοποίησης, προσφέροντας σε χιλιάδες ζευγάρια τη δυνατότητα να αποκτήσουν παιδιά. Παράλληλα, η διάδοση της τηλεργασίας και η κουλτούρα καινοτομίας καθιστούν πιο εύκολο για τις γυναίκες να συνδυάζουν καριέρα και μητρότητα, χωρίς να αισθάνονται ότι πρέπει να εγκαταλείψουν το ένα για το άλλο.
Η εκπαίδευση ως παράγοντας γονιμότητας
Αξιοσημείωτο είναι επίσης ότι στο Ισραήλ, η εκπαίδευση και η γονιμότητα δεν συγκρούονται όπως συμβαίνει σε πολλές δυτικές κοινωνίες. Οι μορφωμένες γυναίκες συχνά αποκτούν τρία ή περισσότερα παιδιά, ακριβώς επειδή το εκπαιδευτικό και θεσμικό πλαίσιο τις διευκολύνει να συνδυάσουν τον επαγγελματικό με τον οικογενειακό ρόλο. Οι κρατικοί παιδικοί σταθμοί, οι άδειες και η θετική κοινωνική στάση απέναντι στη μητρότητα δημιουργούν ένα περιβάλλον όπου το να είσαι μορφωμένη και πολύτεκνη όχι μόνο δεν θεωρείται ασύμβατο αλλά συχνά αποτελεί πρότυπο.
Αξίζει να σημειωθεί ότι η εκπαίδευση είναι θεμελιώδης αξία της ισραηλινής κοινωνίας: σχεδόν το 46% των Εβραίων Ισραηλινών έχει ανώτατο τίτλο σπουδών, ενώ δαπάνες για εκπαίδευση ως ποσοστό του ΑΕΠ είναι υψηλότερες από τον μέσο όρο του ΟΟΣΑ.
Επιπλέον λόγοι που το Ισραήλ νικά το Δημογραφικό
Πέρα από τα εμφανή πολιτισμικά και οικονομικά στοιχεία, υπάρχουν και άλλοι βαθύτεροι λόγοι:
1. Η αίσθηση συλλογικού σκοπού: Στο Ισραήλ η ύπαρξη του κράτους θεωρείται αποστολή. Η ανατροφή παιδιών δεν είναι ατομική επιλογή αλλά συμβολή στην εθνική συνέχεια.
2. Η γεωπολιτική ανασφάλεια: Σε μια χώρα που ζει με συνεχείς γεωπολιτικές αναταράξεις, το «να υπάρχουν περισσότερα παιδιά» συνδέεται άμεσα με την αίσθηση ασφάλειας και μελλοντικής ισχύος.
3. Η θετική κοινωνική στάση απέναντι στη μητρότητα: Οι μητέρες δεν αισθάνονται περιθωριοποιημένες επαγγελματικά ή κοινωνικά· αντίθετα, χαίρουν σεβασμού.
4. Η ενεργός συμμετοχή των ανδρών: Αν και η κοινωνία παραμένει αρκετά παραδοσιακή, η πατρότητα έχει κοινωνική βαρύτητα, ενώ οι πολιτικές άδειας και οι στρατιωτικές εμπειρίες ενισχύουν την αίσθηση ισότητας στη φροντίδα.
5. Η δυναμική νεανικού πληθυσμού: Η μέση ηλικία των νέων που κάνουν οικογένεια είναι τα 30, δηλαδή πολύ χαμηλότερη από τις περισσότερες δυτικές χώρες. Οι νέοι στο Ισραήλ είναι πρόθυμοι να παντρευτούν και να κάνουν οικογένεια.
Το αισιόδοξο παράδειγμα του Ισραήλ
Οι διαφορές είναι σαρωτικές. Ενώ οι περισσότερες χώρες του ΟΟΣΑ θα χρειάζονταν μαζική μετανάστευση για να αποφύγουν τη συρρίκνωση, το Ισραήλ έχει καταφέρει να διατηρήσει τον πληθυσμό του. Η Γαλλία, που συχνά προβάλλεται ως ευρωπαϊκό παράδειγμα λόγω των φιλοοικογενειακών πολιτικών της, παραμένει στο 1,8 παιδιά ανά γυναίκα -κάτω από το επίπεδο αντικατάστασης. Σκανδιναβικές χώρες όπως η Σουηδία και η Νορβηγία, με γενναιόδωρα επιδόματα και άδειες, δεν ξεπερνούν το 1,7. Η Γερμανία, που για χρόνια βρισκόταν στο 1,3, με πολύ κόπο ανέβηκε στο 1,6. Η Ελλάδα, παρά κάποιες προσπάθειες επιδότησης γεννήσεων, παραμένει στο 1,3 και με έντονο πρόβλημα γήρανσης.
Το Ισραήλ ξεχωρίζει γιατί οι πολιτικές του «κουμπώνουν» πάνω σε μια κοινωνία που αγαπά τα πολλά παιδιά. Σε χώρες όπου η κουλτούρα είναι ουδέτερη ή και αρνητική απέναντι στην πολυτεκνία, ακόμη και οι γενναιόδωρες παροχές αποτυγχάνουν να φέρουν αποτέλεσμα.
Τι μπορεί να διδαχθεί η Ελλάδα;
Η εμπειρία του Ισραήλ δεν μπορεί να μεταφερθεί αυτούσια, γιατί στηρίζεται σε μοναδικούς ιστορικούς, θρησκευτικούς και κοινωνικούς παράγοντες. Ωστόσο, υπάρχουν διδάγματα:
- Συνοχή πολιτικών και κουλτούρας: Οι πολιτικές λειτουργούν καλύτερα όταν ενισχύουν υπάρχουσες κοινωνικές αξίες.
- Μείωση του κόστους ανατροφής: Από την υγεία και την προσχολική εκπαίδευση έως τη στέγη, η οικονομική ανακούφιση είναι κρίσιμη.
- Ορατότητα και θετική στάση προς τα παιδιά: Η δημόσια σφαίρα και τα μέσα ενημέρωσης μπορούν να ενισχύσουν την αξία της οικογένειας.
- Υποστήριξη όλων των ομάδων: Από ζευγάρια που δυσκολεύονται να συλλάβουν, έως οικογένειες χαμηλού εισοδήματος, η στοχευμένη βοήθεια έχει αποδεδειγμένη επίδραση.
Το μήνυμα του Ισραήλ
Σε μια εποχή που οι ανεπτυγμένες κοινωνίες βλέπουν τους πληθυσμούς τους να συρρικνώνονται και να γερνούν, το Ισραήλ δείχνει ότι η πορεία αυτή δεν είναι αναπόφευκτη. Με έναν συνδυασμό πολιτισμικής δέσμευσης στην οικογένεια και συνεκτικών, γενναιόδωρων πολιτικών, καταφέρνει να διατηρεί τη γονιμότητα πάνω από την αντικατάσταση.
Για την Ελλάδα και για κάθε χώρα που αγωνιά για το δημογραφικό της μέλλον, το παράδειγμα του Ισραήλ δεν είναι απλώς στατιστικό φαινόμενο. Είναι μια υπενθύμιση ότι οι αριθμοί αλλάζουν όταν η κοινωνία, η πολιτική βούληση και οι θεσμοί κινούνται προς την ίδια κατεύθυνση.