Η δύσκολη νέα πραγματικότητα της permacrisis

Σε ποιο βαθμό ο περίφημος «σκοτεινός φιλόσοφος», ο Ηράκλειτος, δικαιώνεται όταν έλεγε ότι επειδή το νερό κυλάει, δεν είναι νοητή η ύπαρξη σταθερών καταστάσεων. Εξάλλου αυτό δεν επιβεβαιώνουν και οι περίφημοι «κύκλοι της οικονομίας»;

Στη βάση των σκέψεων που προηγούνται, δεν μας εκπλήσσει το γεγονός ότι για το Collins Dictionary, η λέξη της χρονιάς του 2022 ήταν «permacrisis». Όπως αναφέρεται στο περιοδικό Leading της εταιρείας Ανώτατων Στελεχών Επιχειρήσεων (ΕΑΣΕ), που εκδίδει ο όμιλος Direction, ο διευθύνων σύμβουλος της Collins Learning, Alex Beecroft, δήλωσε ότι αυτός ο όρος περιγράφει «πολύ συνοπτικά πόσο πραγματικά απαίσιο ήταν το 2022 για τόσο πολλούς ανθρώπους». Είναι, όμως, έτσι;

Η λέξη, πιο ευρέως κατανοητή από το «μόνιμο» και την «κρίση», έχει αρχίσει να χρησιμοποιείται εδώ και λίγο καιρό, αλλά πόσοι καταλαβαίνουν το νόημα της; Τον Απρίλιο του 2021, οι πολιτικοί αναλυτές στην Ευρώπη θεώρησαν ότι καθορίζει την εποχή στην οποία ζούμε. Από το Brexit και την πανδημία, στην εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, αλλά και ευρύτερες γεωπολιτικές ανακατατάξεις.

To "Permacrisis" ήταν το κορυφαίο λήμμα από την ετήσια συλλογή του λεξικού Collins με 10 λέξεις ή φράσεις που «αντανακλούν τη διαρκώς εξελισσόμενη αγγλική γλώσσα και τις ανησυχίες όσων τη χρησιμοποιούν».

Σύμφωνα με το λεξικό, η συγκεκριμένη σύνθετη λέξη προσδιορίζεται ως παρατεταμένη περίοδος αστάθειας και ανασφάλειας και ενσωματώνει όλες τις κρίσεις - υγειονομικές, οικονομικές, περιβαλλοντικές και γεωπολιτικές - καθώς και το αίσθημα μιας ακόμα συμφοράς που αναμένεται.

Πρόκειται νια μία από τις έξι λέξεις της λίστας του 2022 που είναι νέες στο CollinsDictionary.com, αλλά καταγράφηκε για πρώτη φορά ως λέξη σε ακαδημαϊκά πλαίσια τη δεκαετία του 1970. Η λίστα καταρτίστηκε παρακολουθώντας τη βάση δεδομένων λέξεων Collins Corpus των δισεκατομμυρίων λέξεων καθώς και μια σειρά από πηγές μέσων.

Πέραν, όμως, από την μονιμότητα της κρίσης, θα πρέπει να προσδιοριστεί και η έννοιά της, καθώς βέβαια και ο χαρακτήρας της. Το ερώτημα που θα έθετε ένας Γιόζεφ Σουμπέτερ είναι μια μορφή «δημιουργικής καταστροφής», ή ενός ολέθριου αδιεξόδου;

Οι φιλόσοφοι έχουν ορίσει εδώ και καιρό την κρίση ως μια κατάσταση που αναγκάζει ένα άτομο ή μια ομάδα σε μια στιγμή στοχαστικής κριτικής, ένα σημείο όπου χαράσσεται μια νέα διαδρομή σε σχέση με κάποιο ζήτημα που προκαλεί επείγουσα ανησυχία. Βέβαια, το νόημα της λέξης έχει αλλάξει ριζικά, αφού πλέον αναφέρεται σε μια αντίφαση μεταξύ αντίπαλων δυνάμεων, που επιταχύνει τη μετάβαση του παρελθόντος στο μέλλον.

Από τον Μαρξ μέχρι τον Κουν, η «κρίση» συνδέεται με την ιδέα - το ιδανικό, έστω - της προόδου. To «permacrisis», όμως, ορισμένοι θέλουν να αντιπροσωπεύει τη σύγχρονη αντιστροφή αυτής της αντίληψης. Λένε ότι είναι παρόμοιο με την ιδέα ότι η ανθρώπινη ιστορία θα οδηγηθεί σε μια τελική κρίση, που αποκλείει οποιαδήποτε ιδέα περαιτέρω προόδου. Αντί να οδηγεί σε κάτι καλύτερο, υποδηλώνει μια στατική και μόνιμα δύσκολη κατάσταση.

Ένας νέος ρεαλισμός

Η έννοια του «permacrisis» έχει τις ρίζες της στη σύγχρονη θεωρία συστημάτων, η οποία υποστηρίζει ότι μια κρίση μπορεί να γίνει τόσο περίπλοκη που δεν μπορούμε να προβλέψουμε την έκβασή της. Από αυτή την άποψη, στο βιβλίο του On Complexity, το 2008, ο Γάλλος φιλόσοφος Edgar Morin υποστηρίζει ότι η ανθρωπότητα κατοικεί πλέον μέσα σε ένα δίκτυο αλληλοσυνδεόμενων συστημάτων και οποιαδήποτε κρίση σε ένα από αυτά τα συστήματα θα προκαλέσει κρίση σε όλα τα άλλα.

Ο Morin χρησιμοποιεί τη λέξη «πολυκρίση» για να περιγράψει αυτήν την κατάσταση.

Πηγαίνοντας ένα βήμα παραπέρα, η μετάβαση από την «πολυκρίση» στη «μόνιμη κρίση» συνεπάγεται ότι πλέον βλέπουμε τις κρίσεις μας ως καταστάσεις που μπορούν μόνο να τύχουν διαχείρισης, όχι να επιλυθούν.

Πράγματι, η «permacrisis» υποδηλώνει ότι κάθε απόφαση για γρήγορη αντιμετώπιση μιας δύσκολης κατάστασης προκειμένου να βγούμε στην άλλη πλευρά της ενέχει τον κίνδυνο για κάτι πολύ χειρότερο.

Ο όρος «permacrisis», δυστυχώς, σηματοδοτεί όχι μόνο την απώλεια της πίστης στην πρόοδο, αλλά και έναν νέο ρεαλισμό σε σχέση με το τι μπορούν να αντιμετωπίσουν και να επιτύχουν οι άνθρωποι. Οι κρίσεις μας έχουν γίνει τόσο περίπλοκες και βαθιές που μπορούν να ξεπεράσουν την ικανότητά μας να τις καταλάβουμε. Οποιαδήποτε απόφαση για την αντιμετώπισή τους κινδυνεύει να κάνει τα πράγματα χειρότερα.

Βρισκόμαστε λοιπόν αντιμέτωποι με ένα ανησυχητικό συμπέρασμα. Οι κρίσεις μας δεν είναι πλέον προβλήματα, είναι γεγονότα που δεν μπορούν να αποφευχθούν.

Αυτή την εκδοχή ωστόσο την απορρίπτουν στοχαστές όπως ο Ρίντλεϊ, ο Πίνκερ, ο Σαλέν και ο Νόρμπεργκ, που από διαφορετικές οπτικές γωνίες υποστηρίζουν ότι ο άνθρωπος μέσα από τις κρίσεις έχει ανοίξει τις πόρτες μιας προόδου που η πολυπλοκότητα τον εμποδίζει να καταλάβει.

Εκκολάπτεται, όμως, ένας νέος Διαφωτισμός, που από μόνος του είναι η πρόοδος.