Μέσα από την ομίχλη των αλλαγών που προκάλεσε ο αχαλίνωτος ναρκισσισμός του προέδρου Trump, σχηματίζεται μια νέα τάξη πραγμάτων, χωρίς η μορφή της να είναι ακόμη ευκρινής. Κάποιες φορές ένα πολυκέφαλο τέρας φαίνεται να καραδοκεί, βγάζοντας στριγκλιές που υπόσχονται μάχες. Ίσως αυτό είναι το αποτέλεσμα του να υποτιμάς όσα υπόσχεται ο 21ος αιώνας, ο αιώνας της διασύνδεσης και της υπερβολικής αλληλεπίδρασης.
Μετά τον διπολικό και τον μονοπολικό κόσμο, ζούμε τώρα μια εποχή χωρίς όνομα. Οι ιδέες που έδωσαν στις ΗΠΑ σκοπό στις μεταπολεμικές δεκαετίες, από την εξάπλωση της δημοκρατίας μέχρι την παγίωση μιας διεθνούς τάξης με κανόνες, έχουν εγκαταλειφθεί. Το πεφωτισμένο ενδιαφέρον των ΗΠΑ για τους άλλους, επωφελές τόσο για τις ίδιες όσο και για τους συμμάχους τους, αντικαταστάθηκε από τον χοντροκομμένο εγωκεντρισμό του «Η Αμερική πρώτα».
Η ένταση της επιθετικής συμπεριφοράς αυξάνεται. Με την προεδρία Trump, καταλήγω την Παρασκευή να μη θυμάμαι αυτό που μου φαινόταν εξωφρενικό τη Δευτέρα. Όμως, ακόμη και η σήψη μπορεί να φαίνεται κανονική. Η προσαρμογή είναι στην ανθρώπινη φύση. Η παγκόσμια κουλτούρα προσδιορίζεται όλο και περισσότερο από πλούσιες ελίτ χωρίς αξίες -όπως συμβαίνει στη Ρωσία, τη Σαουδική Αραβία, την Κίνα και τις ΗΠΑ του Trump- ενώ οι λιγότερο πλούσιοι εκτρέπονται προς τον ξενοφοβικό εθνικισμό.
Ο λόγος των Ηνωμένων Πολιτειών έχει χάσει την αξία του, αν και ακριβώς εκεί βασίστηκε η ασφάλεια του κόσμου στις δεκαετίες μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Σε αυτό το κενό, όπου δεν υπάρχει αμερικανική ατζέντα θεμάτων πέρα από το να κερδηθούν εμπορικές μάχες, η Κίνα ανέρχεται, η ατιμωρησία διογκώνεται, οι ισχυροί παίκτες πολλαπλασιάζονται και εκλεγμένοι μονάρχες κυβερνούν ανεξέλεγκτοι. Η λέξη «αξίες» μοιάζει γραφική. Η Κίνα, ένα όλο και πιο αυταρχικό έθνος, στο οποίο η πληροφόρηση είναι ελεγχόμενη, είναι η πρώτη χώρα σε απόφοιτους πανεπιστημίου. Ο συναγωνισμός στο επίπεδο των ιδεών ανάμεσα στον απολυταρχισμό και τη φιλελεύθερη δημοκρατία φαίνεται μοιρασμένος.
Αρχίζουμε να αντιδρούμε απλώς με ανασήκωμα τον ώμων στο άλλοτε αδιανόητο: χιλιάδες παιδιά χωρισμένα από τους γονείς τους στα μεξικανικά σύνορα, ψεύτικες ή παραπλανητικές ανακοινώσεις που εκδίδονται κάθε μέρα από το Οβάλ Γραφείο του Λευκού Οίκου, ο Τύπος που δέχεται επιθέσεις από τον Αμερικανό πρόεδρο ως «εχθρός του λαού» (μια φράση που κατάγεται από τον καθαρό ολοκληρωτισμό), ένα video που μαγειρεύεται από τον Λευκό Οίκο σε μια προσπάθεια να δυσφημιστεί ένας ανταποκριτής του CNN, ο πρόεδρος των ΗΠΑ που θεωρεί τις αμερικανικές μυστικές υπηρεσίες λιγότερο αξιόπιστες από τον Vladimir Putin, η Ευρωπαϊκή Ένωση που περιγράφεται ως «στυγνή» από τον Trump, ενώ ο Βορειοκορεάτης Kim Jong-un γίνεται από «απειλή για την ανθρωπότητα», «μεγάλη προσωπικότητα».
Και παρά λίγο να ξεχάσω την πρόσφατη ακύρωση, λόγω βροχής, της επίσκεψης του Trump στο αμερικανικό στρατιωτικό νεκροταφείο Aisne Marne στη Γαλλία, για την 100ή επέτειο του τέλους του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Ξέρουμε ότι ο Trump σιχαίνεται τη βροχή, γιατί χαλάει τα μαλλιά του. Δεν σκάμε για τους περισσότερους από 2.250 Αμερικανούς που έχουν ταφεί σε αυτό το νεκροταφείο δίνοντας τη ζωή τους για την πατρίδα πολύ μακριά από το σπίτι τους. Ξέρουμε επίσης ότι σε περισσότερα από δύο χρόνια θητείας, ο Trump ποτέ δεν έχει επισκεφθεί αμερικανικά στρατεύματα στο Αφγανιστάν ή σε οποιαδήποτε άλλη εμπόλεμη ζώνη. Ο δειλός με το ευαίσθητο μαλλί γυρνά την πλάτη στους νεκρούς της Αμερικής και σε όσους Αμερικανούς μάχονται αλλού.
Τέτοιος είναι ο εθνικισμός του Trump: μια χαοτική υποκρισία, με αποπροσανατολιστικά σλόγκαν και ηθικό ξεπεσμό. Ο Κινέζος πρόεδρος Xi Jinping ανοίγει τον δρόμο για την ισόβια εξουσία και ο Trump λέει «ίσως πρέπει να το δοκιμάσουμε αυτό κάποτε». Ήταν ένα είδος αστείου. Ήταν επίσης και μια χαραμάδα σε ό,τι συμβαίνει στον κόσμο.
Ωστόσο, ο Trump δεν θα πρέπει να υποτιμάται. Η χειραγώγηση που κάνει στην αμερικανική οργή δεν είναι αστήρικτη. Η υποτίμησή του θα είναι ο ασφαλέστερος δρόμος για να του εξασφαλίσουν οι Δημοκρατικοί την προεδρία μέχρι το 2024.
Οι ενδιάμεσες εκλογές έδωσαν στους Δημοκρατικούς μια ουσιαστική νίκη στη Βουλή των Αντιπροσώπων, με κέρδος τουλάχιστον 37 εδρών. Ο πρόεδρος έχει τώρα περισσότερους περιορισμούς σχετικά με το τι μπορεί να κάνει. Οι επιθέσεις του σε μετανάστες και η εμφανής απέχθειά του για τις γυναίκες είχαν επιπτώσεις που έγιναν ορατές σε προάστια και σε ημιαστικές περιοχές σε όλη τη χώρα. Στους πιο αξιοσέβαστους Αμερικανούς δεν αρέσει η δημαγωγία. Και πάλι, όμως, ο δρόμος του Trump προς την επανεκλογή το 2020 παραμένει ανοιχτός. Οι Ρεπουμπλικάνοι, τώρα το κόμμα του Trump, άντεξαν στη Γερουσία κερδίζοντας δύο έδρες και έδειξαν ισχυροί στη Florida, μια πολιτεία με κομβικό ρόλο σε κάθε προεδρική εκλογή.
Μια δεκαετία μετά την οικονομική κατάρρευση του 2008, η έχθρα απέναντι στις ελίτ που τη γλίτωσαν αλώβητες από την καταστροφή και ο θυμός για τη διογκούμενη ανισότητα, εξακολουθεί να ταΐζει ένα κύμα υπερεθνικισμού σε όλο τον κόσμο. Η εκλογή του Jair Bolsonaro ως προέδρου της Βραζιλίας είναι μόνο το πιο πρόσφατο παράδειγμα αυτής της τάσης που έφερε τον Trump στην εξουσία.
Οι εντεινόμενες διαμαρτυρίες των «κίτρινων γιλέκων» στη Γαλλία αντανακλούν τον θυμό σε κοινωνίες με πολλές στρεβλώσεις ή διαφθαρμένες, προς όφελος των πλουσίων. Για την Ουγγαρία, μια κοινωνία που διψούσε για την ελευθερία του Λονδίνου και του Παρισιού όταν αναδύθηκε από τη σοβιετική κυριαρχία, υπό το καθεστώς του Viktor Orban, η Δύση έχει γίνει το μέρος όπου η οικογένεια, η εκκλησία, το έθνος και οι παραδοσιακές αξίες του γάμου και του ρόλου των φύλων πάνε για να πεθάνουν. Ο Orban προσφέρει ένα νέο μοντέλο αντιφιλελευθερισμού για την Ευρώπη. Η αναμέτρησή του με τον Γάλλο πρόεδρο Emmanuel Macron για την ιδεολογική επιρροή θα καθορίσει την κατεύθυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ανεξάρτητα από το αν η Μ. Βρετανία ολοκληρώσει την παράνοια του Brexit το 2019.
Η απόφαση του Brexit αποδείχθηκε μια μορφή τρέλας που εξακολουθεί να έχει αποτελέσματα. Όπως και η εκλογή του Trump, η απόφαση για αποχώρηση από την Ευρωπαϊκή Ένωση ήταν το σύμπτωμα μιας επιθυμίας να υπάρξει με κάθε κόστος κάποια διακοπή στην πορεία των πραγμάτων. Η φιλελεύθερη δημοκρατία μοιάζει ευάλωτη ένα μόλις τέταρτο του αιώνα αφότου η αδιαμφισβήτητη κυριαρχία της φαινόταν εξασφαλισμένη. Το ελεύθερο εμπόριο δέχεται επίθεση, όπως και η μετανάστευση και τα ανθρώπινα δικαιώματα (πράγματα που ο Trump δεν μπορεί να αντιληφθεί).
Οι επί μακρόν στάσιμοι μισθοί των εργατών και μεγάλου μέρους της μεσαίας τάξης, καθώς και μια αίσθηση της περιφέρειας για πολιτισμική απομόνωση από τη Μητρόπολη συντελούν στις κοινωνικές ρηγματώσεις.
Στις ΗΠΑ, ακόμη και η λέξη «ειλικρίνεια» δεν έχει μια κοινά αποδεκτή ερμηνεία. Οι Δημοκρατικοί πιστεύουν ότι σημαίνει να μην έρχεσαι σε αντίθεση με τα γεγονότα. Στη χώρα του Trump σημαίνει να τα λες όπως είναι. Με το κριτήριο αυτό, για τους υποστηρικτές του, ο Trump είναι ο πιο ειλικρινής πρόεδρος που έχει υπάρξει ποτέ.
Όταν δεν υπάρχει κοινό σημείο αναφοράς και τα social media ωθούν στα άκρα τις αντιπαραθέσεις, υπονομεύεται η δυνατότητα των δυτικών δημοκρατιών να καταφέρουν να φτάσουν στους συμβιβασμούς που απαιτεί η πρόοδος. Στη ζωή, αν πάρεις το 70% αυτών που θέλεις, πιθανότατα νιώθεις ότι τα πας καλά. Αλλά αυτές τις μέρες, κανένας Αμερικανός πολιτικός δεν θα έλεγε «έχω μόνο το 70% αυτών που ήθελα, αλλά ψηφίζω το μέτρο όπως και να έχει, γιατί μας συμφέρει να προχωρήσουμε εμπρός».
Η Κίνα, που εκτρέπεται σε μια ακόμη πιο αυταρχική κατεύθυνση υπό τον Xi, δεν έχει τέτοιες ανησυχίες. Η χώρα εκπονεί σχέδια, αυτά εκτελούνται, προχωρά μπροστά. Ανέσυρε 800 εκατομμύρια ανθρώπους από τη φτώχεια τις τελευταίες δεκαετίες. Γιατί να αμφιβάλλει για τον εαυτό του; Το Πεκίνο τώρα παρουσιάζεται σαν μια ξεκάθαρη εναλλακτική του φιλελεύθερου δημοκρατικού μοντέλου.
Ο Αμερικανός πρόεδρος Donald Trump και ο Κινέζος πρόεδρος Xi Jinping στο Πεκίνο το 2017.
Ο Trump ήταν καλός για το Πεκίνο. Η πολιτική παράλυση στο εσωτερικό των ΗΠΑ, η εξασθένηση του αμερικανικού ηθικού κύρους, η απόρριψη εκ μέρους του Trump της Συνθήκης του Ειρηνικού και η απόσυρση από τη Συμφωνία του Παρισιού για την Κλιματική Αλλαγή, όλα αυτά ευνόησαν την Κίνα, που τώρα είναι ο παγκόσμιος ηγέτης στην ανανεώσιμη ενέργεια. Η εξέλιξή της είναι σταθερή και αδιάκοπη. Στην Ευρώπη, από την Ελλάδα μέχρι τη Σερβία, η Κίνα ακολουθεί το μοντέλο που εφάρμοσε στην Αφρική: αγοράζει οτιδήποτε μπορεί να της αποφέρει τον έλεγχο των πρώτων υλών και των υποδομών.
Ο Trump ξεκίνησε έναν εμπορικό πόλεμο έχοντας κάποιες βάσιμες ενστάσεις, αλλά η αποτυχία του να αναπτύξει μια συνεκτική γεωστρατηγική πολιτική για να αντιμετωπίσει την Κίνα, κάνει τον καβγά για τους δασμούς να είναι απλώς αποτέλεσμα της κλασικής του εριστικότητας. Ο περίεργος εναγκαλισμός του προέδρου με τον Kim Jong-un επίσης ενισχύει τη θέση της Κίνας. Ο Αμερικανός πρόεδρος δείχνει αδυναμία και κάνει παραχωρήσεις ενώ δεν παίρνει τίποτα χειροπιαστό ως αντάλλαγμα. Ακόμη και μια αποχώρηση των αμερικανικών στρατευμάτων από την κορεατική χερσόνησο δεν είναι απίθανη. Αυτό θα ικανοποιούσε πάρα πολύ την Κίνα και θα αποτελούσε επικίνδυνη απερισκεψία.
Ο κινεζικός επεκτατισμός του Xi και η απρόβλεπτη Βόρεια Κορέα δημιουργούν στην Ανατολική Ασία κάποιες από τις εντάσεις που υπήρχαν στην Ευρώπη κατά τον Ψυχρό Πόλεμο. Η σύγκρουση μεταξύ των ΗΠΑ και της Κίνας γύρω από «άδικες εμπορικές πρακτικές» του APEC (του Συνδέσμου Οικονομικής Συνεργασίας Ασίας - Ειρηνικού) ήταν τόσο σοβαρή ώστε δεν εκδόθηκε κανένα ανακοινωθέν, για πρώτη φορά από τότε που ξεκίνησαν οι συναντήσεις, 25 χρόνια πριν. Επιπλέον, εκτιμώ ότι η προσπάθεια της Κίνας για μια νέα περιφερειακή και παγκόσμια ισορροπία δυνάμεων ώστε να ολοκληρώσει την άνοδό της, το 2050, θα περιλαμβάνει και κάποιου είδους στρατιωτική αντιπαράθεση με τις ΗΠΑ.
Τα όρια για έναν τέτοιο πόλεμο είναι πιθανό να διευρυνθούν με την εξέλιξη της τεχνολογίας, όπως δείχνει ο τρόπος με τον οποίο τη χρησιμοποίησαν μέχρι τώρα απολυταρχικά καθεστώτα όπως η Κίνα και η Ρωσία. Δεν είμαστε πλέον στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα.
Ο Trump και άλλοι εθνικιστές χρησιμοποιούν πολλές από τις μεθόδους του φασισμού -ανεύρεση αποδιοπομπαίων τράγων, ξενοφοβία, εθνικιστική μυθολογία, κινητοποίηση μαζών- αλλά οι δυνάμεις που τάσσονται υπέρ των ανοιχτών κοινωνιών είναι πιο δυνατές απ’ ό,τι ήταν έναν αιώνα πριν. Τείχη υψώνονται παντού και η Κίνα έχει δείξει ότι το διαδίκτυο μπορεί να ελεγχθεί, αλλά η διασπορά των ιδεών δεν ελέγχεται εύκολα. Ακόμη και ένας πραγματικά φρικτός πρόεδρος όπως ο σημερινός, δεν μπορεί να ρίξει τον κόσμο στον γκρεμό. Εδώ βρίσκεται η ελπίδα του 21ου αιώνα -όχι στα έθνη ή στην εμμονή του Trump, αλλά στους ανθρώπους και στα δίκτυα.
Η ζωτικότητα του αμερικανικού Τύπου δείχνει κάποια από τα όρια της εξουσίας του Trump. Οι επιθέσεις του σε αμερικανικούς θεσμούς, συμπεριλαμβανομένης της δικαιοσύνης και των καλύτερων ΜΜΕ της χώρας, έχει προσδώσει μεγαλύτερη αξία στην ερευνητική δημοσιογραφία -και αυτό δεν είναι δωρεάν. Οι συνδρομές σε online εφημερίδες, συμπεριλαμβανομένων των «New York Times», έχουν αυξηθεί. Αυτά είναι τα καλά νέα.
Τα κακά είναι ότι η φράση «fake news» του Trump έχει καθιερωθεί. Την ακούς σε όλο τον κόσμο. Οι δημοσιογράφοι δέχονται επιθέσεις χωρίς να υπάρχουν συνέπειες -και πάλι αυτή η λέξη- γιατί ο Trump ανακοίνωσε ότι ξεκίνησε το κυνήγι τους και το κυνήγι του επαγγέλματός τους. Η αποκρουστική δολοφονία του αρθρογράφου της «Washington Post», Jamal Khashoggi στο προξενείο της Σαουδικής Αραβίας στην Κωνσταντινούπολη είναι το πιο εξωφρενικό παράδειγμα.
Το αμερόληπτο και σχολαστικό κυνήγι της αλήθειας χαρακτηρίζεται fake, την ώρα που ο Λευκός Οίκος διαδίδει φήμες ή αναπαράγει απόλυτα ψεύδη ως γεγονότα. Ο αποπροσανατολισμός εδραιώνεται. Αυτό είναι που θέλει ο Trump: αναμπουμπούλα.
Σαν απάντηση, τo Δημοκρατικό Κόμμα δεν πρέπει να χάσει την εστίασή του. Ο τρόπος να φύγει ο Trump είναι να νικηθεί. Οι Ρεπουμπλικάνοι δεν είναι πια το διεθνιστικό κόμμα του ελεύθερου εμπορίου και του «αντιρωσισμού» που ήταν κάποτε. Είναι το «Η Αμερική πρώτα» κόμμα του Trump. Και οι Δημοκρατικοί είναι σε μετάβαση. Άραγε, πρέπει το κόμμα να μετακινηθεί προς τα αριστερά, όπου υπάρχουν σημαντικές ποσότητες ενέργειας και οι προοδευτικοί έχουν κερδίσει αρκετές νίκες; Ή πρέπει να βρει νέα έκφραση στον χώρο του κέντρου;
Δεν νομίζω ότι μια κατεύθυνση προς τα αριστερά θα μπορέσει να δώσει τη νίκη κατά του Trump. Ούτε πιστεύω ότι ένας υποψήφιος από τις παράκτιες πολιτείες, που δεν θα έχει επαφή με την επικράτεια του Trump, μπορεί να το κάνει. Δημοκρατικοί υποψήφιοι όπως ο Maxe Rose στο Staten Island και ο Jason Crow στο Colorado έχουν δείξει ότι η προτεραιότητα στην υγεία και την εκπαίδευση (δύο από τις βασικές ανησυχίες των Αμερικανών) σε συνδυασμό με ένα πατριωτικό μήνυμα από δύο άντρες που έχουν δει δράση στο πεδίο της μάχης, μπορούν να εκπορθήσουν τα κάστρα των Ρεπουμπλικάνων.
Η νίκη της Kyrsten Sinema στις εκλογές για τη Γερουσία στην Arizona έδειξε επίσης τη θελκτικότητα των κεντρώων θέσεων. Τα απτά αποτελέσματα στις κεντρικές πολιτείες της Αμερικής, με αποφασιστικότητα και πάθος, σε συνδυασμό με τον πατριωτισμό, είναι ο καλύτερος τρόπος για να ηττηθεί ο Trump.
Ο πρόεδρος θα κάνει ό,τι μπορεί για να νικήσει το 2020. Η ανηθικότητα και η απανθρωπιά του Trump δεν έχουν όρια. Ο ξεδιάντροπος τρόπος με τον οποίο, στην περίοδο των ενδιάμεσων εκλογών, υποδαύλισε τον φόβο για το «καραβάνι των προσφύγων» από την Κεντρική Αμερική που κατευθύνονταν προς τα σύνορα των ΗΠΑ με το Μεξικό, ήταν ένα δείγμα της αβύσσου όπου μπορεί να φτάσει για να βρει στήριξη.
Οι ΗΠΑ μπορούν να ανακάμψουν από μια τετραετία Trump. Από μια οκταετία θα είναι πιο δύσκολο. Το να προασπιστεί κάποιος τη δημοκρατία θα είναι δουλειά πλήρους απασχόλησης και κρίσιμη για την ανθρωπότητα, ιδίως όσο η Κίνα παγκοσμιοποιεί τη δική της πρόταση, σύμφωνα με την οποία η ελευθερία είναι δευτερεύον θέμα.
*Ο Roger Cohen είναι Αρθρογράφος των «New York Times».