Στα τέλη του 20ού αιώνα, ο νεολογισμός «lawfare», συνδυασμός των λέξεων «law», που σημαίνει «νόμος», και «warfare», που σημαίνει «πόλεμος», άρχισε να χρησιμοποιείται για να περιγράψει πώς οι ισχυροί χρησιμοποιούν τα δικαστικά συστήματα για να επιτεθούν στους αντιπάλους τους.
Με λίγα λόγια, περιγράφει πώς ένα θεσμικό όργανο που θα έπρεπε να διασφαλίζει την απονομή της δικαιοσύνης, μετατράπηκε σε εργαλείο καταπίεσης. Μετατράπηκε σε όπλο που χρησιμοποιούν οι ισχυροί για να πετυχαίνουν τους πολιτικούς τους στόχους και να καταπνίγουν τις διαφωνίες, είτε διώκοντας τους αντιπάλους τους χωρίς ουσιαστικό λόγο, είτε παρεμποδίζοντας και καθυστερώντας εκδικάσεις υποθέσεων, είτε ακυρώνοντας το ίδιο το διεθνές δίκαιο.
Στη Λατινική Αμερική, η ποινικοποίηση και η φυλάκιση περιβαλλοντιστών, καθώς και ιθαγενών ηγετών που αγωνίζονται ενάντια στην απαλλοτρίωση της γης τους από πολυεθνικές επιχειρήσεις, έχει γίνει ευρέως διαδεδομένη.
Το δικό μου συγγραφικό έργο δεν έχει εμπνευστεί ακόμα από το «lawfare», αλλά για τους συγγραφείς της γενιάς μου η κρατική βία που, όπως η θεσμική διαφθορά και ο ρατσισμός, χαρακτηρίζει την ιστορία της Γουατεμάλας, είναι ένα μείζον, σχεδόν υποχρεωτικό, θέμα με το οποίο έχουμε ασχοληθεί σχεδόν όλοι μας. Στην πραγματικότητα, τα πρώτα μου κείμενα γαλουχήθηκαν με τη βίαιη ατμόσφαιρα της Γουατεμάλας.
Ένας από τους θείους μου θανατώθηκε στην πυρά το απόγευμα της 31ης Ιανουαρίου 1980, κατά τη διάρκεια της κατάληψης της ισπανικής πρεσβείας στη Γουατεμάλα από μια επιτροπή ηγετών της φυλής των Μάγια. Οι ηγέτες των Μάγια είχαν ταξιδέψει στην πρωτεύουσα για να καταγγείλουν μια σειρά από σοβαρές παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων που διαπράχθηκαν από τον στρατό της Γουατεμάλας στα εδάφη τους. Οι αναταραχές αυτές σηματοδότησαν την έναρξη της γενοκτονίας των Μάγια Ιξίλ.
Εκείνη τη μέρα, ο θείος μου βρισκόταν στην πρεσβεία για να μιλήσει για τη διοργάνωση μιας διεθνούς δίκης, αλλά οι Μάγια, αφού έκαναν κατάληψη στο κτίριο, τον έπιασαν όμηρο. Μέλη της πρεσβείας μάς τηλεφώνησαν για να του πάμε τα φάρμακα για την καρδιά του κι έτσι βρέθηκα εκεί, μόλις 20 ετών τότε, μαζί με την αδελφή μου Magalί. Ένας κλοιός από αστυνομικούς μας έκλεισε τον δρόμο και ένας γνωστός δημοσιογράφος, που είχε φτάσει λίγο νωρίτερα, μας προειδοποίησε ότι η αστυνομία επρόκειτο να εισβάλει στην πρεσβεία. Είδαμε αρκετούς αστυνομικούς να σκαρφαλώνουν στο μπαλκόνι του δεύτερου ορόφου, κρατώντας ντουφέκια και όπλα που έμοιαζαν με φλογοβόλα. Ακούσαμε μια έκρηξη και από το παράθυρο βγήκε ένα μαύρο σύννεφο. Δευτερόλεπτα αργότερα, μυρίσαμε στον αέρα τη μυρωδιά της απανθρακωμένης σάρκας.
Η ανάμνηση εκείνου του απογεύματος, όταν 37 άνθρωποι κάηκαν μέχρι θανάτου, δεν σταμάτησε να με στοιχειώνει. Ένα βράδυ, ξύπνησα έντρομος όταν είδα στον ύπνο μου ότι έτρωγα ένα κομμάτι ψητό κρέας από το καμένο σώμα του θείου μου. Ήταν σαν να ένιωθε ο επίδοξος συγγραφέας μέσα μου ότι η βία του περιβάλλοντός μου θα γινόταν ένα είδος λογοτεχνικής τροφής.
Η καταστροφή του φυσικού κόσμου και η διαφθορά που τη συνοδεύει, είναι ένα ακόμα θέμα που έχει επηρεάσει τη γραφή μου.
Στρατιώτες από τον στρατό της Γουατεμάλας που περιπολούσαν την πόλη Nebaj, στην επαρχία Quiche, τον Φεβρουάριο του 2013. Το Nebaj ήταν το κέντρο μιας βίαιης εκστρατείας κατά της εξέγερσης του πρώην δικτάτορα Efraίn Rίos Montt που σκότωσε χιλιάδες, κυρίως αυτόχθονες Μάγια, και καταδικάστηκε για γενοκτονία τον Μάιο του 2013.
Το πρώτο μου μυθιστόρημα, «Lo que sonο Sebastiàn» («Τι ονειρεύτηκε ο Sebastiàn»), ξεκινά με τη σύγκρουση μεταξύ του Sebastiàn Sosa, ενός νεαρού ιδεαλιστή περιβαλλοντιστή από την πόλη, και μιας οικογένειας λαθροθήρων στη ζούγκλα του Petén. Η προσπάθεια του Sosa να επιβάλει τις αξίες του έχει καταστροφικές επιπτώσεις για τον ίδιο και τους γύρω του.
Στις αρχές και στα μέσα της δεκαετίας του 1980, λίγο μετά τη γενοκτονία των Μάγια Ιξίλ στη Γουατεμάλα, μεγάλες περιοχές της ζούγκλας άρχισαν να αποψιλώνονται από ισχυρούς γαιοκτήμονες, που ήθελαν να τις μετατρέψουν σε αγροκτήματα βοοειδών και φυτείες ζαχαροκάλαμων και αφρικανικών φοινίκων. Κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησης του στρατηγού Efraίn Rίos Montt (ο οποίος 30 χρόνια αργότερα θα δικαστεί και θα κριθεί ένοχος για γενοκτονία και εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας), η αδελφή μου Magalί, εμπνευσμένη από τα γραπτά του Αγίου Φραγκίσκου της Ασίζης, του Chief Seattle (αρχηγός των Σουκουάμις και Ντουουάμις και ηγετική φυσιογνωμία μεταξύ του λαού του) και της Rachel Carson (Αμερικανίδα θαλάσσια βιολόγος, περιβαλλοντολόγος και συγγραφέας), ίδρυσε την «Defensores de la Naturaleza», μία από τις πρώτες περιβαλλοντικές ΜΚΟ στη Γουατεμάλα. Μαζί με τους συνεργάτες της, έπεισε μια ομάδα ανθρώπων με επιρροή πως ήταν ανάγκη να δημιουργηθούν προστατευόμενες περιοχές σε όλη τη χώρα.
Μια γυναίκα των Μάγια Ιξίλ κοιτάζει καθώς άντρες μετέφεραν φέρετρα που περιείχαν τα λείψανα των θυμάτων της σφαγής του 1981 από τον στρατό της Γουατεμάλας, πριν από την ταφή τους τον Ιούνιο του 2008. Σύμφωνα με μια έκθεση που χρηματοδοτήθηκε από τα Ηνωμένα Έθνη, κατά τη διάρκεια του εμφύλιου πολέμου στη Γουατεμάλα, που διήρκεσε από το 1960 έως το 1996, περισσότεροι από 200.000 άνθρωποι είτε σκοτώθηκαν είτε εξαφανίστηκαν βίαια από τις κυβερνητικές δυνάμεις ασφαλείας, οι οποίες διέπραξαν περισσότερες από 600 σφαγές.
Το 1986, η πρώτη δημοκρατικά εκλεγμένη κυβέρνηση της Γουατεμάλας μετά από μια σειρά στρατιωτικών δικτατοριών απαγόρευσε την εκμετάλλευση αυτών των φυσικών αποθεμάτων, τα οποία ήδη διεκδικούσαν εταιρείες υλοτομίας και χαρτιού. Οι ίδιες εταιρείες υλοτομίας, μαζί με ιδιοκτήτες μεγάλων φυτειών και μεγαλοκτηνοτρόφους βοοειδών, κατηγόρησαν τη Magalί πως υποστηρίζει φανατικά την προστασία του φυσικού κόσμου με ανυπολόγιστο οικονομικό κόστος. Την αποκάλεσαν προδότρια, ενώ στον Τύπο χαρακτηρίστηκε κομμουνίστρια, «οικο-υστερική» και «οικο-τρομοκράτισσα».
Ένα από τα πιο πρόσφατα μυθιστορήματά μου, το «El paίs de Toό» («Η χώρα του Toό»), μιλάει για την αντίσταση των λαών των Μάγια απέναντι σε μια καταστροφική βιομηχανία εξόρυξης, η οποία, όμως, προστατεύεται από τον νόμο.
Στις αρχές του αιώνα μας, όταν λίγοι άνθρωποι στη Γουατεμάλα γνώριζαν τις καταστροφικές, μη αναστρέψιμες επιπτώσεις των εξορύξεων στο περιβάλλον, κάποιες εταιρείες αγόρασαν μεγάλες εκτάσεις γης. Λίγα χρόνια πριν αρχίσουν τις εξορύξεις, είχε συνταχθεί ένας σχετικός νόμος με τη βοήθεια νομικών εμπειρογνωμόνων που αποδείχθηκε ότι ήταν υπάλληλοι των εταιρειών εξόρυξης.
Αυτός ο νόμος, σύμφωνα με επίσημη μελέτη περιβαλλοντικών επιπτώσεων, επέτρεψε στη Montana Exploradora, θυγατρική της ισχυρής καναδικής εταιρείας εξόρυξης Glamis Gold, να χρησιμοποιήσει εντελώς δωρεάν 1,6 εκατομμύρια γαλόνια νερού στο Sipacapa, έναν εξαιρετικά φτωχό δήμο στα δυτικά υψίπεδα της Γουατεμάλας, και να τα αναμείξει με κυάνιο και άλλα επιβλαβή χημικά προϊόντα. Ενδεικτικά αναφέρω ότι μια οικογένεια στο Sipacapa καταναλώνει κατά μέσο όρο 1.320 γαλόνια νερού τον μήνα.
Ο Evan Gershkovich, δημοσιογράφος της Wall Street Journal, κοιτάζει από το κλουβί των κατηγορουμένων στο δικαστήριο της Μόσχας, πριν από την ακρόαση για έφεση σχετικά με την παρατεταμένη κράτησή του τον Ιούνιο του 2023. Ο Gershkovich συλλήφθηκε τον Μάρτιο του 2023 και αργότερα κατηγορήθηκε για κατασκοπεία.
Μερικά από τα πλουσιότερα κοιτάσματα ορυκτών της Γουατεμάλας βρίσκονται στα δυτικά υψίπεδα, όπου η πυκνότητα του πληθυσμού των Μάγια είναι εξαιρετικά μεγάλη. Από το 1996, η Γουατεμάλα έχει δεχθεί περισσότερα από 300 αιτήματα για άδειες εξερεύνησης και εκμετάλλευσης ορυκτών. Για πρώτη φορά τα δυτικά περιβαλλοντικά συμφέροντα και ο προγονικός συντηρητισμός των Μάγια θα ενωθούν σε έναν κοινό αγώνα. Τις τελευταίες δεκαετίες, πολλοί ακτιβιστές των Μάγια δολοφονήθηκαν ή φυλακίστηκαν με κατηγορίες για τρομοκρατία, κλοπή, σχεδόν για οποιοδήποτε κακούργημα, επειδή αντιστάθηκαν στην εισβολή στα εδάφη τους.
Γεγονότα παρόμοια με τους αγώνες στα εδάφη των Μάγια στη Γουατεμάλα, περιγράφονται και στο «The Country of Toό». Το μυθιστόρημα παρουσιάζει τη διαφθορά του κράτους, όπως στα ανώτατα δικαστήρια της Γουατεμάλας, όπου προΐστανται δικαστές που συνεργάζονται με ισχυρούς πολιτικούς και το οργανωμένο έγκλημα. Μερικοί από αυτούς εμφανίζονται στη λίστα Engel, στην οποία καταγράφονται οι διεφθαρμένοι και οι εχθροί της δημοκρατίας στην Κεντρική Αμερική. Η λίστα αυτή δημιουργήθηκε από τις Ηνωμένες Πολιτείες και δημοσιεύεται ετησίως από το 2021. Το μυθιστόρημα, ωστόσο, ολοκληρώνεται με τη γέννηση ενός μικρού έθνους, των Μάγια, σε μια χειραφετημένη περιοχή κάπου στην Κεντρική Αμερική, όπου, όμως, η δημοκρατία μολύνεται εξ αρχής από την πολιτική διαφθορά.
Τώρα, όπως συνέβαινε πριν από 40 χρόνια (και ίσως όπως ήταν πάντα), η πραγματικότητα και η μυθοπλασία σχεδόν ταυτίζονται. Ο δικαστικός πόλεμος συνεχίζει να εξαπλώνεται παγκοσμίως: Από τις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου ο πρώην πρόεδρος Donald Trump προσπάθησε να αμφισβητήσει τα αποτελέσματα των εκλογών του 2020, μέχρι τη Ρωσία, όπου ο πρόεδρος Vladimir Putin χειραγωγεί τον νόμο και φυλακίζει ανεξάρτητους δημοσιογράφους που αποκαλύπτουν τις κατασκευασμένες ιστορίες του για την εισβολή στην Ουκρανία. Από τη Νιγηρία μέχρι την Κένυα, από το Ισραήλ μέχρι την Κίνα, ο νόμος έχει γίνει όπλο.
Στη Γουατεμάλα, μετά τη δημοκρατική εκλογή ενός υποψηφίου από την κεντροαριστερή αντιπολίτευση τον Αύγουστο του 2023, ο επικεφαλής της Ειδικής Εισαγγελίας κατά της Ατιμωρησίας, ο οποίος φιγουράρει στη Λίστα Engel, ανακοίνωσε μια σειρά διώξεων κατά των ηγετών του κόμματος που κέρδισε τις εκλογές για ψευδή εκλογικά στοιχεία. Ανάμεσά τους ήταν και ο εκλεγμένος πρόεδρος.
Τα επόμενα χρόνια, η μετατροπή της δικαιοσύνης σε πολιτικό παιχνίδι θα οδηγήσει σε φυλάκιση όλο και περισσότερων ακτιβιστών, δημοσιογράφων και συγγραφέων για εγκλήματα που δεν έγιναν ποτέ. Ίσως αυτή η παγκόσμια τάση προς τη νομική διαστρέβλωση, όπως η κρατική βία, ο ρατσισμός και η διαφθορά, που για δεκαετίες εμπνέουν τόσο εμένα όσο και πολλούς άλλους συναδέλφους μου, να τροφοδοτήσει ένα νέο κύμα λογοτεχνίας, που θα γραφτεί πίσω από τα κάγκελα.
* O Rodrigo Rey Rosa γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Γουατεμάλα. Συγγραφέας 5 συλλογών διηγημάτων και περισσότερων από 12 μυθιστορημάτων, μεταφρασμένων σε 16 γλώσσες. (Το κείμενο μεταφράστηκε από τα ισπανικά από τον Stephen Henighan, ο οποίος μετέφρασε και το μυθιστόρημα του Rodrigo Rey Rosa «The Country of Toό»)
© 2023 Rodrigo Rey Rosa