Εδώ και δεκαετίες η χώρα μας ακολουθεί ήπια και εν πολλοίς προβλέψιμη εξωτερική πολιτική, προσηλωμένη στο διεθνές δίκαιο, με «άγκυρες» τις συμμαχίες μας στο δυτικό μπλοκ NATO και ΕΕ. Σήμερα, όμως, ζούμε σε μια διαφορετική εποχή, όπου το διεθνές δίκαιο καταστρατηγείται ανοιχτά, όχι μόνον από αναθεωρητικές δυνάμεις αλλά και από κράτη που βρίσκονται στον πυρήνα της Δύσης.
Αυτό ακριβώς συνέβη με τις πολεμικές επιχειρήσεις του Ισραήλ και των ΗΠΑ εναντίον του Ιράν, όπως και με την αντιμετώπιση κρατών-μελών της ΕΕ απέναντι στο ένταλμα σύλληψης του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου κατά του Μπέντζαμιν Νετανιάχου.
Θα ήταν σφάλμα να ερμηνεύσουμε αυτή την αλλαγή απλά ως αποτέλεσμα μιας καταρράκωσης των ηθικών αξιών στις πολιτικές ηγεσίες της Δύσης. Τα αίτια είναι πολύ πιο βαθιά και σύνθετα.
Η βασικότερη αιτία αναμφίβολα έχει να κάνει με την υποχώρηση της στρατηγικής ισχύος της Δύσης, σε γεωπολιτικό, οικονομικό, αλλά και αξιακό επίπεδο. Αυτό συνέβη καθώς η δημογραφική έκρηξη και η ταχύτατη ανάπτυξη του Παγκόσμιου Νότου, με προεξάρχουσα βεβαίως την Κίνα, άλλαξαν τις παγκόσμιες ισορροπίες.
Το ρολόι δεν γίνεται να σταματήσει. Πίσω από την Κίνα, έρχεται με τους δικούς της ρυθμούς η Ινδία, ενώ υπάρχουν ακόμη πολλές χώρες με τόσο μεγάλη έκταση και αριθμό κατοίκων, που κάνουν τα μεμονωμένα ευρωπαϊκά κράτη να μοιάζουν σχεδόν ασήμαντα.
Οι παρενέργειες για την ευρύτερη περιοχή μας
Αυτές οι μεταβολές έχουν ισχυρότατη επίδραση και στην περιοχή μας. Οι Ηνωμένες Πολιτείες επιθυμούν να επικεντρωθούν στην Ασία, όπου ήδη παράγεται σχεδόν το 50% του παγκόσμιου ΑΕΠ σε όρους ισοτιμίας αγοραστικής δύναμης, έχοντας μειώσει κατακόρυφα την εξάρτησή τους από τη Μέση Ανατολή, μέσω της ενεργειακής αυτάρκειας.
Η Ευρώπη οδηγείται ήδη στη δαπάνη τεράστιων χρηματικών ποσών για την άμυνά της, έχοντας όμως ως σχεδόν αποκλειστικό στόχο την προστασία των βόρειων και ανατολικών παραμεθόριων περιοχών, από τη «ρωσική απειλή».
Η γεωπολιτική σημασία της ΕΕ, κάτω από τη Μεσόγειο και στη Μέση Ανατολή, χώρους που ενδιαφέρουν τα μέγιστα την Ελλάδα, είναι από ελάχιστη ως ανύπαρκτη, μετά και την υποχώρηση της Γαλλίας, χωρίς προοπτικές σημαντικής αλλαγής στο προσεχές μέλλον.
Το χειρότερο όμως για τα ελληνικά συμφέροντα είναι ότι Ευρωπαϊκή Ένωση και ΗΠΑ δείχνουν καθαρά να ανέχονται (αν όχι να επιθυμούν) τον αυξημένο ρόλο της Τουρκίας στην περιοχή, προκειμένου να καλυφθεί το «στρατηγικό κενό» που δημιουργείται.
Μια τάση που ενισχύεται από τον υπόρρητο φόβο για το ενδεχόμενο η Τουρκία να αποστασιοποιηθεί από τη Δύση, θεωρώντας ότι άλλοι δρόμοι εξυπηρετούν καλύτερα τα συμφέροντά της.
Αφρική και Τουρκία: Η Λιβύη προάγγελος εξελίξεων
Στην επικίνδυνη νέα εξίσωση που καλείται να λύσει η ελληνική εξωτερική πολιτική, θα πρέπει να προστεθεί και ο ταχέως αυξανόμενος ρόλος της Αφρικής. Και όχι μόνο λόγω της δημογραφικής έξαρσης που καταγράφει η μαύρη ήπειρος και των μεταναστευτικών πιέσεων, που το πιθανότερο είναι ότι θα ενταθούν προσεχώς, όπως καταγράψαμε στο προηγούμενο σημείωμα.
Η Αφρική είναι η τελευταία μεγάλη ήπειρος, οι φυσικοί πόροι της οποίας (συχνά ανεκμετάλλευτοι) φέρονται να περιλαμβάνουν πλούσια κοιτάσματα καυσίμων, πολύτιμων μετάλλων και ορυκτών, ακόμη και σπάνιες γαίες.
Εντούτοις, τα προηγούμενα χρόνια αφέθηκαν να εξαπλωθούν σε μεγάλο μέρος της ηπείρου τα κινεζικά συμφέροντα, με τη Ρωσία και την Τουρκία να ακολουθούν κατά πόδας, καθώς το στίγμα της αποικιοκρατίας και οι λανθασμένες επιλογές από πλευράς ΗΠΑ και Ευρώπης μείωσαν την παρέμβαση της Δύσης.
Άγνωστο μεν στους περισσότερους Έλληνες, αλλά η Τουρκία διατηρεί και ενισχύει τις σχέσεις της με τα περισσότερα κράτη στην περιοχή της Βορείου Αφρικής και του Σαχέλ, με επίκεντρο τη Λιβύη. Από τη Μαυριτανία έως το Σουδάν και από την Αλγερία και τον Νίγηρα έως την Αιθιοπία. Ακόμη και με την Αίγυπτο, όπου οι σχέσεις πριν από μερικά χρόνια ήταν χείριστες, εξελίσσεται διαδικασία επαναπροσέγγισης στη βάση αμοιβαίων συμφερόντων.
Για τον σκοπό αυτό η γείτονα αξιοποιεί όλα τα εργαλεία «εθνικής ισχύος» που διαθέτει. Από τα ισλαμικά σχολεία και την πολιτιστική διείσδυση, την οικονομική διπλωματία και τις επενδύσεις, έως την πολεμική της βιομηχανία, τις μυστικές υπηρεσίες και τη στρατιωτική συνεργασία (περιλαμβανομένης ενίοτε και της χρήσης μισθοφόρων), διαμορφώνοντας το «μίγμα» ανάλογα με τις συνθήκες στην κάθε χώρα.
Εν ολίγοις, η Τουρκία έχει καταφέρει να εξελιχθεί σε σοβαρό παίκτη σε μια περιοχή με ταχέως αυξανόμενη στρατηγική σημασία, συμπληρώνοντας αλλά και συχνά αντικαθιστώντας ως βασικός παράγοντας τις μεγάλες δυνάμεις, όπως συμβαίνει ήδη στη Λιβύη κι ως ένα βαθμό στην Αιθιοπία.
Η επιβεβλημένη αντίδραση της Ελλάδας και τα εμπόδια
Προφανώς η Αθήνα δεν πρέπει να μείνει έξω από το παιχνίδι της επιρροής, όπως φανερώνουν οι τελευταίες εξελίξεις στη Λιβύη και τη Συρία. Διότι εκτός από τις άμεσες εξελίξεις που απασχολούν ήδη την επικαιρότητα (μεταναστευτικό και ΑΟΖ), βλαπτικές για την ελληνικά συμφέροντα θα είναι και οι έμμεσες εξελίξεις από την αύξηση της στρατηγικής σημασίας της Τουρκίας και την οικονομική της ενδυνάμωση.
Το ερώτημα είναι τι μπορεί να πράξει η Ελλάδα. Παρότι πολλοί θα επικαλεστούν το μικρό μέγεθος της χώρας μας, λησμονώντας την έντονη επίδραση, οικονομική και πολιτισμική, που είχε καταφέρει να διαθέτει στο παρελθόν, σε αρκετές περιοχές της Αφρικής, τα μεγάλα εμπόδια φαίνεται να είναι τρία:
- Η έλλειψη συστηματικής εξωτερικής πολιτικής που να λαμβάνει υπόψη της την αυξανόμενη σημασία της Μέσης Ανατολής, κι ακόμη περισσότερο της Αφρικής, τις επόμενες δεκαετίες, μέσα και από το πρίσμα της διατήρησης ικανοποιητικών συσχετισμών σε σχέση με την Τουρκία, ως προϋπόθεση για την κινητοποίηση εθνικών πόρων και δυνατοτήτων.
- Η ανεπαρκής προσπάθεια της Ελλάδος (σε συνεργασία και με άλλες χώρες, όπως η Ιταλία, η Ισπανία και η Γαλλία) να δημιουργήσει ερείσματα στην ΕΕ, για τις νέες προκλήσεις στα νότια της Ευρώπης, όπως έκαναν οι βόρειες χώρες σε σχέση με τα ανατολικά σύνορα.
- Η απόλυτη προσήλωση της χώρας μας στα δεδομένα ενός ολοένα και περισσότερο αμφισβητούμενου διεθνούς πλαισίου, όχι μόνο σε επίπεδο ρητορείας αλλά και πρακτικής, που συνδυάζεται με την εφαρμογή μιας άτολμης εξωτερικής πολιτικής «μηδενικού ρίσκου», η οποία όμως δείχνει να φτάνει στα όριά της.
Ασφαλώς η Ελλάδα δεν επιτρέπεται να εγκαταλείψει τα επιχειρήματα του διεθνούς δικαίου, τα οποία άλλωστε επικαλούνται όποτε τους βολεύει ακόμη και αναθεωρητικοί ηγέτες.
Οφείλει όμως να εφαρμόσει μια ρεαλιστική και πολυδιάστατη πολιτική, αναλαμβάνοντας ρίσκο ανάλογα με τις συνθήκες επί του πεδίου, προκειμένου να κινηθεί αποτελεσματικά απέναντι και σε καθεστώτα στα οποία επικρατούν πολύ διαφορετικές συνθήκες από αυτές που θα επιθυμούσε.
Εάν καταφέρει να το πράξει, με σωστούς χειρισμούς, πιθανώς να αντιληφθεί ότι με τον τρόπο αυτό αυξάνει τη σημασία της τόσο για τις ΗΠΑ όσο και για την Ευρώπη, ή τουλάχιστον για εκείνο το (μεγάλο) τμήμα της που δεν αδιαφορεί για τα νότια σύνορα της Γηραιάς Ηπείρου.