Γιατί ο Πούτιν έριξε τη «ζαριά» της Ουκρανίας

Μέχρι τη στιγμή που ο Ρώσος πρόεδρος διέταξε την εισβολή στην Ουκρανία, πολλοί αναλυτές περί τα ρωσικά δεν πίστευαν ότι τελικά θα τραβούσε τη σκανδάλη. Αρκετοί υποστήριζαν ότι μπλόφαρε και ότι πιθανότατα, με το πρώτο σημάδι πραγματικής σύγκρουσης, θα υποχωρούσε. Αλλοι, μεταξύ αυτών και αρκετοί Ουκρανοί αξιωματούχοι, προέβλεπαν ότι η Μόσχα θα επέλεγε να κλιμακώσει τον υβριδικό πολιτικό και στρατιωτικό πόλεμο που διεξάγει στην ανατολική Ουκρανία τα τελευταία οκτώ χρόνια, αντί να διακινδυνεύσει μια ολοκληρωτική στρατιωτική επίθεση.

Σχεδόν όλοι όσοι παρερμήνευσαν τις προθέσεις του πίστευαν ότι ο Ρώσος πρόεδρος θεωρούσε τους κινδύνους μιας εισβολής πλήρους κλίμακας μεγαλύτερους από τα πιθανά οφέλη για τη χώρα του και τον εαυτό του. Υπέθεταν ότι θα επέλεγε κυβερνοεπιθέσεις, πόλεμο δι’ αντιπροσώπων» και άλλα πλάγια μέσα.

Τέτοιες υποθέσεις, γράφει στο Foreign Affairs ο Christopher Bort, ερευνητής ευρασιατικών και ρωσικών ζητημάτων στη δεξαμενή σκέψης Carnegie Endowment for International Peace και πρώην αξιωματικός του National Intelligence Council στις ΗΠΑ, ήταν τόσο ριζωμένες στην επικρατούσα άποψη για τη Ρωσία, που ήταν εύκολο να παραβλέψουμε τις τεχνικές της «γκρίζας ζώνης» που άλλοτε φαίνονταν απερίσκεπτες και ασυνεπείς ακόμη και για την προφανή όρεξη του Πούτιν για ρίσκο. 

Πλέον ο κόσμος αναμένει ρωσικές μυστικές επιχειρήσεις σχεδόν παντού. Ας θυμηθούμε την πρωτοφανή παρέμβαση των χάκερ στις προεδρικές εκλογές των ΗΠΑ το 2016, σημειώνει ο αρθρογράφος. Οταν ανατράπηκε η φιλορωσική κυβέρνηση του Κιέβου το 2014, συνεχίζει, θα περίμενε κανείς ότι οι βαθείς πολιτικοί, οικονομικοί και κοινωνικοπολιτιστικοί δεσμοί με την Ουκρανία δεν θα επέτρεπαν στον Πούτιν να «ανοίξει» το παιχνίδι εκεί. Δεν θα το άντεχε οικονομικά. Εξάλλου, αυτό έκανε και μετά την ουκρανική Πορτοκαλί Επανάσταση το 2004, που αποτέλεσε παρόμοια απειλή για την επιρροή της Ρωσίας στη χώρα.

Η αλήθεια είναι ότι ο Πούτιν έχει εξελιχθεί σ’ έναν τζογαδόρο που ποντάρει όλο και περισσότερα. Αν και πολλοί εκτιμούν ότι εξακολουθεί να λαμβάνει υπόψη του το ισοζύγιο κινδύνου-οφέλους, φαίνεται εντούτοις πως γίνεται όλο και πιο πρόθυμος να πάρει ρίσκα, πιστεύοντας πως αυτό αποδίδει. Δεν έχει χάσει την επαφή του με την πραγματικότητα, όπως ισχυρίζονται κάποιοι. Μάλλον έμαθε από τις προηγούμενες επεμβάσεις του -ειδικά στην Ουκρανία και τη Συρία- ότι η τόλμη, η έκπληξη και το φόβητρο ενός ευρύτερου πολέμου είναι τα κλειδιά για να πάρει αυτό που θέλει. Και γι' αυτό είναι επικίνδυνο να υποθέτουμε ότι οι μελλοντικές ενέργειές του θα αντικατοπτρίζουν τις προηγούμενες.

Από την άμυνα στην επίθεση

Ο Πούτιν διέθετε αυτά τα στοιχεία ήδη πριν γίνει πρόεδρος. Το 1999, όταν ήταν διευθυντής της Υπηρεσίας Ασφαλείας της Ρωσικής Ομοσπονδίας, μια μικρή ομάδα Ρώσων επιχείρησε να εμποδίσει τα σχέδια των ΗΠΑ και του ΝΑΤΟ να πάρουν τον έλεγχο του αεροδρομίου της Πρίστινας. Η Ρωσία και το ΝΑΤΟ δεν ήταν τότε σε αντιπαράθεση, ωστόσο ο Βρετανός διοικητής της Συμμαχίας αρνήθηκε να τραβήξει το σχοινί, από φόβο μήπως ξεκινήσει ο «τρίτος παγκόσμιος πόλεμος».

Επίσης, το 2008, όταν ο Πούτιν εισέβαλε στη Γεωργία, οι νατοϊκές δυνάμεις αρνήθηκαν να αντιμετωπίσουν τα προωθούμενα ρωσικά στρατεύματα. Στον απόηχο της εύκολης νίκης της Ρωσίας, το ΝΑΤΟ έδειξε την υποστήριξή του προς τη Γεωργία στέλνοντας πλοία στη Μαύρη Θάλασσα. Ρώσοι αναλυτές σημείωναν ότι, αν το ΝΑΤΟ ήθελε σύγκρουση, θα μπορούσε εύκολα να νικήσει τον ρωσικό στόλο της Μαύρης Θάλασσας. Ωστόσο, τα πλοία της Συμμαχίας παρέμειναν σε απόσταση ασφαλείας. Ο Πούτιν κατάλαβε πολλά. Του βγήκε το στοίχημα. «Ακόμη και οι συντηρητικοί στις ΗΠΑ δεν παίζουν με τον πυρηνικό πόλεμο», είχε δηλώσει Ρώσος στρατιωτικός.

Τέτοια προηγούμενα άνοιξαν πιθανότατα την όρεξη του Πούτιν. Επιπροσθέτως, συνεχίζει ο Christopher Bort, μεταξύ 2013-2015 η Μόσχα εκμεταλλεύτηκε τη δυτική αναποφασιστικότητα στη Συρία για να αλλάξει την πορεία της σύγκρουσης στη χώρα. Η Ρωσία κέρδισε πολλούς πόντους, καταφέρνοντας να αποτρέψει αεροπορικές επιδρομές των ΗΠΑ μετά τη χρήση χημικών όπλων από τον Μπασάρ αλ Ασαντ.

Ηδη ο Πούτιν είχε αναλάβει πρωτοβουλίες και στην Ουκρανία. Τον Νοέμβριο του 2013 έπεισε τον τότε Ουκρανό πρόεδρο Βίκτορ Γιανουκόβιτς να αποχωρήσει από μια συμφωνία ελεύθερου εμπορίου και σύνδεσης με την ΕΕ και να δεχτεί ρωσικό πακέτο οικονομικής διάσωσης. Οταν Ουκρανοί διαδηλωτές αντιτάχθηκαν στη συμφωνία με τη Ρωσία και ανάγκασαν τον Γιανουκόβιτς να φύγει από τη χώρα, τον Φεβρουάριο του 2014, ο Ρώσος πρόεδρος έπαιξε ακόμη μεγαλύτερη ζαριά: προσάρτησε τη χερσόνησο της Κριμαίας. Ο υπόλοιπος κόσμος ακολούθησε τις εξελίξεις, επιβάλλοντας κυρώσεις εκ των υστέρων.

Το σημείο μηδέν

Η ολοένα και πιο παρεμβατική συμπεριφορά της Ρωσίας έδειχνε ότι διαμορφωνόταν μια νέα, τολμηρή ρωσική στρατηγική. Η απόφαση του Πούτιν να επέμβει απευθείας στη Συρία για λογαριασμό του Ασαντ τον Σεπτέμβριο του 2015 «εξέπληξε ακόμη και τους πιο στενούς παρατηρητές της εξωτερικής πολιτικής και πολιτικής ασφάλειας της Μόσχας», έγραψαν αναλυτές.

Στο ισοζύγιο κινδύνου-οφέλους στη Συρία, φάνηκε ότι με τίμημα μια μέτρια ανάπτυξη κυρίως αεροπορικής άμυνας ο Πούτιν μπόρεσε να γυρίσει τον πόλεμο προς όφελος του Ασαντ και να υπερασπιστεί τις επενδύσεις της Ρωσίας στη χώρα. Η Μόσχα, γράφει το Foreign Affairs, απέδειξε ότι ήταν αξιόπιστος εταίρος αυταρχικών καθεστώτων και ότι δεν θα ανεχόταν πλέον ανατροπές που υποστηρίζονται από τη Δύση, όπως είχε συμβεί σε Ιράκ και Λιβύη. Επίσης, η Ρωσία απέκτησε πολύτιμες ευκαιρίες να δοκιμάσει όπλα και να εκπαιδεύσει πολεμιστές σε πραγματικές συνθήκες, χωρίς να εξαντλήσει τον προϋπολογισμό της. Η Μόσχα έγινε κεντρικός παίκτης στη Μέση Ανατολή, τερματίζοντας μια περίοδο σχετικής διπλωματικής απομόνωσης.

Πολλά οφέλη της επέμβασης στη Συρία φαίνονται τόσο αυτονόητα εκ των υστέρων, που αναρωτιέται κανείς πώς οι αναλυτές υπέθεσαν ότι η Ρωσία δεν θα εμπλεκόταν άμεσα στον πόλεμο. Τι δεν μπόρεσαν να δουν; Ακριβώς τη νέα προσέγγιση του Πούτιν στον υπολογισμό κινδύνου-οφέλους. Η Μέση Ανατολή είχε θεωρηθεί περιφερειακή για τα συμφέροντα της Μόσχας. Η διακινδύνευση ζωής Ρώσων σε έναν περιφερειακό πόλεμο θα ξυπνούσε μνήμες από την καταστροφική εμπειρία της Σοβιετικής Ένωσης στο Αφγανιστάν. Δεν ήταν ακριβώς έτσι όμως.

Οι Ρώσοι, υπέθετε κανείς, δεν θα ήταν διατεθειμένοι να διακινδυνεύσουν σύγκρουση με έναν ανώτερο αμερικανικό στρατό, ιδίως έξω από τη ρωσική σφαίρα επιρροής. Η Μόσχα είχε κρατήσει τον στρατό της μακριά από τους Αμερικανούς στις αμερικανόπνευστες στρατιωτικές επιχειρήσεις σε Σερβία, Ιράκ και Λιβύη, παρόλο που χρησιμοποίησε διπλωματικά μέσα για να τις αποτρέψει. Οταν οι αμερικανικές δυνάμεις ξεκίνησαν επιχειρήσεις κατά του Ισλαμικού Κράτους στη Συρία τον Αύγουστο του 2014 στο πλαίσιο διεθνούς συνασπισμού, πολλοί υπέθεσαν ότι η Ρωσία θα κρατούσε και εκεί τις αποστάσεις της.

Αυτές οι υποθέσεις δεν ήταν παράλογες. Οι Ρώσοι για χρόνια αναγνώριζαν ότι υστερούσαν στρατιωτικά έναντι των ΗΠΑ, περιορίζοντας τις γεωπολιτικές τους φιλοδοξίες κυρίως στον μετασοβιετικό χώρο. Αποχώρησαν από την Κούβα και το Βιετνάμ, ενώ και στη Συρία, το 2012-2013, η Μόσχα επικεντρώθηκε σε ανθρωπιστικές προσεγγίσεις και επιχειρήσεις και όχι στη χρήση βίας.

Ακόμη και όταν το καθεστώς Ασαντ ανέκτησε το πλεονέκτημά του στο πεδίο της μάχης τον Μάιο του 2013, οι Ρώσοι συνέχισαν να μιλούν για μείωση της ρωσικής παρουσίας στη χώρα. Παρείχαν όπλα και προμήθειες στο καθεστώς, το υποστήριζε στα Ηνωμένα Εθνη, αλλά ως εκεί. Τον Σεπτέμβριο του 2013, μετά τη συμφωνία για τα χημικά όπλα, άρχισε να εμφανίζεται μια Ρωσία με μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση, ένας πιο τολμηρός, πιο θρασύς Πούτιν.

Αυτοκτονικοί πόλεμοι

Κι όμως, ο πολιτικός επιστήμονας στο University College του Λονδίνου Βλαντιμίρ Παστούχοφ έγραφε τον Αύγουστο του 2013: «Δεν θα εκπλαγώ αν στον ουρανό της Συρίας αρχίσουν να πετούν ρωσικά πολεμικά αεροπλάνα και αν απ’ τα ουκρανικά χωρικά ύδατα ρωσικά αρχίσουν να αναδύονται υποβρύχια». Η πρόβλεψή του, έξι μήνες πριν από την κατάληψη της Κριμαίας, δύο χρόνια πριν από τη ρωσική παρέμβαση στη Συρία και λίγο μετά τη συριακή επίθεση με χημικά όπλα, συνέπιπτε με την κοινοτοπική και συναινετική αμερικανική άποψη ότι ο Πούτιν θεωρεί τον εαυτό του αδύναμο να σταματήσει επικείμενες δυτικές αεροπορικές επιδρομές.

Ο Παστούχοφ είδε τον Πούτιν ως έναν «εξουσιομανή» που γινόταν όμηρος της δικής του επιθετικής συμπεριφοράς, ωθώντας εν δυνάμει τη Ρωσία σε έναν περιττό πόλεμο που θα ήταν αυτοκτονικός για το καθεστώς ή ακόμα και για τη χώρα του, όπως συνέβη με τα ιστορικά παραδείγματα της ρωσικής εμπλοκής στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο αλλά και της σοβιετικής εισβολής στο Αφγανιστάν. Ο πόλεμος στη Συρία, πάντως, δεν ήταν αυτοκτονικός για τη Ρωσία και το καθεστώς Πούτιν.

Αντιθέτως, ο Πούτιν βλέπει τον πόλεμο στη Συρία ως απίστευτη επιτυχία. Και παίρνει όλο και μεγαλύτερα ρίσκα. Από τη σκοπιά του, ο ρωσικός στρατός ήταν το πιο αξιόπιστο εργαλείο για να προωθήσει τα συμφέροντά του και να πείσει τη Δύση να λάβει στα σοβαρά τις απαιτήσεις του. Γνωρίζει επίσης ότι στο πίσω μέρος του μυαλού των αντιπάλων του κρύβεται ο φόβος της (πυρηνικής) κλιμάκωσης, περιορίζοντας την προθυμία τους να τον αμφισβητήσουν στρατιωτικά. Η προειδοποίηση του Πούτιν στις 24 Φεβρουαρίου -λίγες στιγμές πριν ο στρατός του πραγματοποιήσει τα πρώτα του πλήγματα στην Ουκρανία- ότι όποιος παρέμβει θα αντιμετωπίσει «συνέπειες που δεν έχετε δει ποτέ» ερμηνεύτηκε σωστά ως απειλή για χρήση πυρηνικών όπλων.

Το μάθημα από τις επαναλαμβανόμενες εκπλήξεις του Πούτιν είναι ότι οι αναλυτές πρέπει να επανεξετάζουν συνεχώς τις υποθέσεις τους, συνεχίζει ο Christopher Bort. Για παράδειγμα, τι γίνεται αν ο Πούτιν δεν μπλοφάρει όταν απειλεί ή υπονοεί ότι θα χρησιμοποιήσει πυρηνικά όπλα; Οι αναλυτές θα πρέπει να αντισταθούν στον πειρασμό να εξηγούν αναδρομικά τα γεγονότα ως αναπόφευκτα, και όχι ως αποτέλεσμα επιλογών. Κλασικό παράδειγμα αυτού του λάθος τρόπου σκέψης είναι ότι η Σοβιετική Ενωση ήταν προορισμένη να καταρρεύσει. Ομοίως, εάν ο Πούτιν επιτύχει τον στόχο του για μια μη νατοϊκή Ουκρανία, ακόμη και με τίμημα τη διαρκή εχθρότητα των Ουκρανών και το βάρος των δυτικών κυρώσεων, ορισμένοι αναλυτές πιθανότατα θα εξηγήσουν εκ των υστέρων τον πόλεμο ως αναπόφευκτο. Δεν ήταν.

Η ορθολογική οπτική των παρατηρητών δεν αντιστοιχεί απαραίτητα με τα ελατήρια της συμπεριφοράς του Πούτιν. Σαν τζογαδόρος, μπορεί και μπλοφάρει, ξεγελά. Δεν είναι βέβαιο ότι σταθμίζει τους κινδύνους με τα οφέλη. Μάλλον αποκτά όλο και μεγαλύτερη ανοχή στο ρίσκο, προκειμένου να πετύχει τους στόχους του. Οι προηγούμενες επιτυχίες του σε Συρία και Κριμαία, καταλήγει ο Christopher Bort, πιθανότατα δημιουργούν εσφαλμένες υποθέσεις σχετικά με την ικανότητά του να επιβληθεί στρατιωτικά στην Ουκρανία.

Η προειδοποίηση του Παστούχοφ για περιττούς πολέμους μπορεί τελικά να τον αφορά.