Οταν οι αλγόριθμοι απειλούν τη Δημοκρατία

Ταχύτητα, πολυπλοκότητα, αλγόριθμοι, μεγάλα δεδομένα, νέφος, ψηφιακή επανάσταση, hedge fund, stock option και άλλα παρόμοια είναι εκφράσεις που ίσως πάνω από 7 άνθρωποι στους 10 του πλανήτη μας αγνοούν περί τίνος πρόκειται. Ταυτόχρονα με την πανδημία, ένα κύμα σαρωτικών καινοτομιών δεσπόζει στην υφήλιο και δίνει στην καθημερινή ζωή νέο περιεχόμενο αλλά και πρωτόγνωρα συναισθήματα.

Στην Ευρώπη για παράδειγμα, μια μικρή και πάμπτωχη χώρα το 1992, η Εσθονία, σήμερα είναι η έβδομη πλουσιότερη στην Ευρωπαϊκή Ένωση και αποτελεί παγκόσμιο ζωντανό παράδειγμα ψηφιακής οικονομίας.

Η καινοτομία μετασχηματίζει με παρόμοιο τρόπο την Αφρική, ενώ ακόμα και στους προσφυγικούς καταυλισμούς στο Κονγκό, κάποιες απλούστατες τεχνολογίες όπως το κινητό τηλέφωνο συνδέουν με πρωτόγνωρους τρόπους τους ανθρώπους με την πληροφορία αλλά και μεταξύ τους.

Εικάζεται έτσι ότι στο κοντινό μέλλον, πέρα από νέα εμβόλια κατά ιών, θα δούμε ρομποτικές στολές που επιτρέπουν στους παραπληγικούς να περπατούν, φάρμακα νέας γενιάς που εξαλείφουν συγκεκριμένες μορφές καρκίνου, αλλά και κώδικα ηλεκτρονικού υπολογιστή που χρησιμοποιείται τόσο ως διεθνές νόμισμα όσο και ως όπλο για την καταστροφή υλικών υποδομών στην άλλη άκρη του κόσμου. 

Μέσα σ’ αυτό το περιβάλλον, είναι γεγονός ότι η πρόοδος και η δημιουργία πλούτου, όπως προκύπτει και από την ιστορία του ανθρώπου, δεν έρχεται με ομοιόμορφο τρόπο. Αν και πολλοί ωφελούνται από τις εξελίξεις, κάποιοι άλλοι επωφελούνται σε υπερθετικό βαθμό. Ακόμα χειρότερα, δεν είναι λίγοι αυτοί που παραγκωνίζονται και άρα μπαίνουν στο περιθώριο.

Σε αντίθεση με το πρώτο κύμα ψηφιακής παγκοσμιοποίησης και καινοτομίας, που έβγαλε από τη φτώχεια τεράστιο αριθμό ανθρώπων σε αγορές εργασίας χαμηλού κόστους, το νέο κύμα αποτελεί πρόκληση για τις ανά τον κόσμο μεσαίες τάξεις, απειλώντας να βυθίσει πλήθος ανθρώπους ξανά στην ένδεια -νέου τύπου αυτή τη φορά. Το προηγούμενο κύμα συνοδεύτηκε από την οικονομική ανάταση ολόκληρων χωρών και κοινωνιών. Το νέο κύμα εντάσσει κάποιες περιθωριακές οικονομίες στο κυρίαρχο ρεύμα της οικονομίας, θέτοντας υπό αμφισβήτηση τη μεσαία τάξη στις περισσότερες ανεπτυγμένες οικονομίες.

Σε μεγάλα τμήματα της υφηλίου, ο κόσμος αισθάνεται ξανά σε κατάσταση πολιορκίας, εξαιτίας της αυξανόμενης ανισότητας και μιας περίπλοκης αναταραχής στη ζωή του. Πολλές κοινωνίες κλυδωνίζονται από μια διάχυτη αίσθηση πως είναι όλο και πιο δύσκολο να βρει κανείς τη θέση του στον κόσμο ή να προκόψει.

Ακόμα χειρότερα, ήλθε και η πανδημία, η οποία, όπως εύκολα καταλαβαίνει κανείς, έριξε λάδι στη φωτιά.

Η καινοτομία δεν συνοδεύεται μόνο από υποσχέσεις αλλά και από κινδύνους. Οι ίδιες δυνάμεις που απελευθερώνουν μια άνευ προηγουμένου αύξηση του πλούτου και της ευημερίας, μπορεί να επιτρέψουν και σε έναν χάκερ να κλέψει την ταυτότητά σας ή να χακάρει το σπίτι σας.

Ένας υπολογιστής που μπορεί να επιταχύνει την ανάλυση νομικών εγγράφων μπορεί και να συρρικνώσει τον αριθμό των δικηγόρων στον ενεργό πληθυσμό. Τα κοινωνικά δίκτυα μπορούν ν' ανοίξουν δρόμους για τη δημιουργία νέων επαφών ή να δημιουργήσουν νέες μορφές κοινωνικού άγχους. Η ψηφιοποίηση των πληρωμών μπορεί να διευκολύνει την ανάπτυξη του εμπορίου, αλλά να διευκολύνει και την εξάπλωση του οργανωμένου εγκλήματος.

Είναι κατάδηλο έτσι ότι ζούμε σε μια εποχή πολυπλοκότητας, η οποία κατά τον εκατοντάχρονο Γάλλο φιλόσοφο Εντγκάρ Μορέν, θα μπορούσε να μας πάει πάρα πάρα πολλά χρόνια πίσω, αν δεν την καταλάβουμε.

Κάποτε, η περιπλοκότητα σήμαινε πρόοδο -και παρέπεμπε στον ενθουσιασμό για κάποιο νέο γκάτζετ, τεχνολογικά εξελιγμένο. Τώρα, η περιπλοκότητα καραδοκεί πίσω από τα πιο δαπανηρά και δυσεπίλυτα προβλήματα της εποχής μας. Είναι το μικρό μας κατοικίδιο, που μεγάλωσε, έγινε τέρας και έχει αρχίσει να μας τρώει τα έπιπλα.

«Είμαστε καταδικασμένοι;» αναρωτιόταν στον τίτλο άρθρου του το βρετανικό περιοδικό «New Scientist», που πέρυσι ασχολήθηκε εκτενώς με το θέμα της περιπλοκότητας. (Η απάντηση στο ερώτημα ήταν: Ίσως).

Ο συγκεκριμένος προβληματισμός συνοδεύεται συχνά από έντονη καταστροφολογία. Δείγματά της μπορεί να βρει κανείς στο έργο του Τζότζεφ Τέιντερ, ανθρωπολόγου από το Πανεπιστήμιο της Γιούτα και συγγραφέα του βιβλίου «Η κατάρρευση των περίπλοκων κοινωνιών». Εκεί, ο Τέιντερ μελετά τρεις αρχαίους πολιτισμούς, περιλαμβανομένης της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, και εξηγεί πώς η περιπλοκότητα, κυρίως μέσω της χρεοκοπίας, τους οδήγησε στην καταστροφή. Βλέποντας την περιπλοκότητα των προβλημάτων που αντιμετωπίζουν οι Ηνωμένες Πολιτείες, βλέπει άραγε επίσης την κατάρρευση; Πιθανόν.

Από την πλευρά της πάντως, η καθηγήτρια Μαθηματικών Cathy O’Neil, στο βιβλίο της «Όπλα Μαθημαζ(τ)ικής Καταστροφής» (Εκδόσεις ΕΑΠ), τονίζει ότι η απρόσωπη μαθηματικοποίηση της κοινωνικής και οικονομικής ζωής είναι στην ουσία μια πηγή γενίκευσης της ανισότητας και της φτώχειας.

Χωρίς να συμμερίζομαι απόλυτα την τοποθέτηση της καθηγήτριας O’Neil, οφείλω να πω ότι θίγει ένα σοβαρό πρόβλημα. Αυτό της προσαρμογής μεγάλου αριθμού ανθρώπων σε μια ψυχρή αλγοριθμική πολυπλοκότητα, που από μόνο της γίνεται πηγή αποκλεισμού. Και εξ αυτού του γεγονότος, αρκετά σενάρια είναι πιθανά. Ας τα σκεφτούμε…