Το να μιλήσει κανείς σύντομα για το προσφυγικό ζήτημα είναι εξαιρετικά δύσκολο, καθώς με αφορμή το θέμα αναδεικνύονται και άλλα που μπορεί να είναι εξίσου ή ακόμη και πιο σημαντικά.
Για παράδειγμα, η πειθάρχηση των προσφύγων σε περιθωριοποιημένους κοινωνικούς ρόλους αποτελεί κεντρικό ζήτημα της κριτικής σκέψης και διανόησης. Παράλληλα, η εξέλιξη αυτή συνδέεται άμεσα με την κανονικοποίηση της ακροδεξιάς ρητορικής, την αδυναμία επίκλησης των ευρωπαϊκών ιδεωδών από πλευράς Ε.Ε. και άλλα.
Προσπαθώντας, λοιπόν, να ξετυλίξουμε αυτό το κουβάρι, θα εντοπίσουμε επιγραμματικά τις βασικότερες διαδικασίες με τις οποίες πρόσφυγες και γηγενείς βρισκόμαστε αντιμέτωποι τα τελευταία χρόνια.
Από τη συμφωνία Ε.Ε - Τουρκίας (Μάρτιος 2016) και μετά, η μεταναστευτική πολιτική γίνεται ξεκάθαρα αποτρεπτική με κεντρικό άξονα τον εγκλωβισμό των προσφύγων σε στρατόπεδα που βρίσκονται κυρίως στα νησιά του Αιγαίου. Οι απάνθρωπες συνθήκες που επικρατούν στα κέντρα, γίνονται μοχλός πίεσης στους πρόσφυγες για αίτηση «οικειοθελούς» επιστροφής στη χώρα προέλευσης. Την ίδια στιγμή, η μακρά αναμονή για την έκδοση απόφασης για διεθνή προστασία πειθαρχεί τους έγκλειστους και λειτουργεί παραδειγματικά σε όσους σκοπεύουν να μετακινηθούν προς τη χώρα. Το μήνυμα στους πρόσφυγες είναι σαφές: «Αν θέλεις να έρθεις στην Ευρώπη, αυτά θα αντιμετωπίσεις».
Ο εγκλεισμός όμως (παραδοσιακά) κατασκευάζει αξίες και αντιλήψεις όχι μόνο σε όσους βρίσκονται «εντός των τειχών», αλλά και σε αυτούς που είναι εκτός. Η επιλογή κέντρων όπως αυτό της Μόριας στη Λέσβο ομογενοποίησε και απανθρωποποίησε τους πρόσφυγες στα μάτια των γηγενών. Με απλά λόγια, οι πρόσφυγες συνολικά αντιμετωπίζονταν ως μια μάζα, της οποίας η συνεχιζόμενη εξαθλίωση είχε σαν αποτέλεσμα την απόκρυψη των βασικών ανθρώπινων ιδιαιτεροτήτων και χαρακτηριστικών.
Τα αντιανθρωπιστικά μηνύματα του εγκλεισμού συνδυάστηκαν με τη μονιμότητα του φαινομένου, καθώς οι άνθρωποι αυτοί δεν ήρθαν για λίγο και θα έφευγαν, όπως συνέβαινε το 2015, αλλά φάνηκε πως θα αποτελούσαν σταθερό μέρος της καθημερινότητας των νησιών. Αυτό εξηγεί και τη μεταστροφή των στάσεων των γηγενών, όπου τα επονομαζόμενα ως «νησιά της αλληλεγγύης» μετασχηματίστηκαν σε μικρό χρονικό διάστημα σε νησιά όπου επικρατεί η ξενοφοβία και ο ρατσισμός.
Από το 2019 και μετά, ωστόσο, μπαίνουμε σε μια νέα φάση, όπου η αποτροπή της μετακίνησης δεν λειτουργεί μέσω των στρατοπέδων παραδειγματισμού, αλλά μέσω παράνομων πράξεων των σωμάτων ασφαλείας. Οι περιβόητες επαναπροωθήσεις ή pushbacks αποτελούν τη ριζοσπαστικοποίηση της μεταναστευτικής πολιτικής, με ομάδες ενστόλων (συχνά χωρίς διακριτικά) να απαγάγουν πρόσφυγες, να βιαιοπραγούν απέναντί τους και να τους επιστρέφουν με σχεδίες και άλλα μέσα στην Τουρκία, εκθέτοντας προφανώς τη ζωή τους σε μεγάλο κίνδυνο. Σε αυτή τη φάση το μήνυμα της μεταναστευτικής πολιτικής στους πρόσφυγες ήταν περισσότερο ωμό από ποτέ: «Μην τολμήσεις να έρθεις στην Ευρώπη».
Το γεγονός που συμπυκνώνει όλες αυτές τις εξελίξεις με τον πλέον αποτρόπαιο τρόπο, είναι το ναυάγιο της Πύλου. Οι δράσεις και παραλείψεις του Λιμενικού Σώματος, όπως δείχνουν όλες οι μέχρι τώρα διεθνείς εκθέσεις, οδήγησαν στη βύθιση ενός πλοιαρίου, στέλνοντας στον πάτο της θάλασσας πάνω από 550 ανθρώπους. Το ίδιο το γεγονός, αλλά και η (στην καλύτερη περίπτωση χλιαρή) αντίδραση της κοινής γνώμης δεν θα συνέβαιναν αν δεν είχε λάβει χώρα η προαναφερθείσα απανθρωποποίηση, που μειώνει την αξία της προσφυγικής ζωής.
Στην παρούσα φάση (σ.σ. Φεβρουάριος 2023) και μετά τις διεθνείς αντιδράσεις, η ένταση των επαναπροωθήσεων έχει υποχωρήσει, με τις αφίξεις να αυξάνονται ελαφρά. Ωστόσο, απ’ όλα τα παραπάνω ένα βασανιστικό ερώτημα προκύπτει και οφείλουμε να το απαντήσουμε: Θα λύσουμε τις ανάγκες μετακίνησης χιλιάδων συνανθρώπων μας ή θα επιδιδόμαστε σε ασκήσεις realpolitik πάνω από τη δυστυχία τους και τα πτώματά τους;
* Ο κ. Νίκος Ξυπολυτάς είναι Επίκουρος Καθηγητής Κοινωνιολογίας, Τμήμα Κοινωνιολογίας Πανεπιστήμιο Αιγαίου