Τα διδάγματα του παρελθόντος για το πελατειακό κράτος

Η βιομηχανική επανάσταση κυρίως όπως άρχισε να εξελίσσεται από το 1850 και μετά στην Ευρώπη, άρχισε να πολλαπλασιάζει τον παραγόμενο πλούτο, από ανθρώπους, που είχαν γνώσεις, δυναμισμό, καινοτόμες ιδέες και ήθελαν να αναλάβουν κινδύνους.

Έτσι, όπως υποστηρίζει ο νομπελίστας οικονομολόγος το 2006 Έντμουντ Φελπς, 92 ετών, αναδυόταν μια νέα οικονομία η οποία διέλυε την κοινωνική ιεραρχία και την κατανομή εξουσίας, αλλά έφερνε στο προσκήνιο και νέες κατηγορίες πλούσιων ανθρώπων.

Όπως έγραψε ο Όσκαρ Ουάιλντ, η νέα οικονομία αναπτυσσόταν από τη ζωτικότητα του Μπαρόκ και τον μοντερνισμό του Διαφωτισμού. Και στον πυρήνα του τελευταίου βρισκόταν η ίδια λογική, ότι τα άτομα θα έπρεπε να είναι ελεύθερα να επιδιώκουν την ευτυχία τους, με κάποιες ρυθμίσεις για το δικό τους όφελος.

Αυτός ο μοντερνισμός που παρακίνησε την ανάδυση των σύγχρονων οικονομιών δεν ήταν τίποτα άλλο από μια πολιτισμική επανάσταση και οι σύγχρονες οικονομίες που ανέδειξε ήταν ένα πολιτισμικό σοκ, ιδίως στην ηπειρωτική Ευρώπη. Κύριο δε στοιχείο του πολιτιστικού σοκ, ήταν κατά τον  Φελπς, ο δυναμισμός των κοινωνιών.

Ωστόσο, ο μοντερνισμός και η νεωτερικότητα προκάλεσαν αντίθετα ρεύματα σε εκείνες τις ευρωπαϊκές χώρες όπου  οι παραδόσεις παρέμεναν ισχυρές. Το πιο σημαντικό ρεύμα ξεκίνησε στα τέλη του 19ου αιώνα στη Γερμανία -ένα ρεύμα που τελικά κορυφώθηκε σε ένα οικονομικό σύστημα που έφτασε να ονομάζεται κορπορατισμός.        

Αυτός ο τελευταίος, στην ουσία, ήταν μια μορφή κοινωνικής οργάνωσης που αποτελούσε αντίσταση, σε ένα βιομηχανικό σύστημα που δεν πρόσφερε κοινωνικό συμβόλαιο και δεν μπορούσε να «προσφέρει» αν ήθελε να παραμείνει πιστό στις αξίες που εκπροσωπούσε. Σταδιακά λοιπόν σε χώρες όπως η Γερμανία, η Ιταλία, η Γαλλία, το Βέλγιο κ.α. άρχισαν να δημιουργούνται συντεχνίες, εμπόρων παραγωγών, μαστόρων και τεχνιτών, οι οποίες θεωρητικά αλλά και πρακτικά αποτελούσαν κέντρα προστασίας απέναντι σε άνισους όρους παραγωγής.

Επρόκειτο για ομάδες συμφερόντων που τότε, έχαναν έδαφος στη διαδικασία του οικονομικού εκσυγχρονισμού και ως εκ τούτου ζητούσαν προστασία. Στην ηπειρωτική Ευρώπη, από το 1870 και μετά η γένεση του κορπορατισμού ήταν πλέον γεγονός και το αποκορύφωνα της υπήρξε το Φασιστικό Μανιφέστο του 1919 στην Ιταλία.

Ο Μπενίτο Μουσολίνι, γεννημένος όπως ο Σουμπέτερ και ο Κέϋνς το 1883, σε μια φτωχή οικογένεια της επαρχίας Φόρλι, έγινε ο πιο ισχυρός Ιταλός υπέρμαχος μιας κορπορατιστικής (συντεχνιακής) οικονομίας στην Ιταλία, στην οποία το 1914 εξέδιδε το μαρξιστικό εβδομαδιαίο περιοδικό Avanti.

Σε κάποια φάση, όμως, της πορείας του μαζί με τους Ιταλούς σοσιαλιστές, ο Μουσολίνι, κατάλαβε ότι πολιτικοί λόγοι δεν του επέτρεπαν να στραφεί κατά της ατομικής ιδιοκτησίας. Καθώς έτσι πλησίαζε ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, εγκατέλειψε τους σοσιαλιστές, και ίδρυσε την καθημερινή εφημερίδα II Popolo d'ltalia, που θα γινόταν το όργανό του.

Η Ιταλία, μετά από τη δαπανηρή σύγκρουση με την Αυστρία στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο και χωρίς κανένα όφελος από αυτήν, χρειαζόταν έναν ηγέτη για να δώσει την ελπίδα ότι θα έχει μεγαλύτερη σπουδαιότητα στον κόσμο.

Ο Μουσολίνι, ένας δεινός ομι­λητής και δαιμόνιος οργανωτής, ταίριαζε να πάρει αυτόν τον ρόλο. Κατάφερε να συστρατεύσει τους περισσότερους κορπορατιστές και πολλούς από τους παλιούς σοσιαλιστές συμμάχους του, κι έγινε ο αρχηγός του Φασιστικού Κόμματος. Κέρ­δισε γρήγορα τη λαϊκή στήριξη, και εκλέχτηκε βουλευτής στο Κοινοβούλιο το 1920, οργάνωσε την Πορεία προς τη Ρώμη στις αρχές του 1922, και ορίστηκε πρωθυπουργός από τον βασιλιά Βιτόριο Εμανουέλε τον Γ' λίγο αργότερα. Το 1925, ο Μουσολίνι μείωσε τις εξουσίες του κοινοβουλίου κι έγινε δικτάτορας.

Όσο για, το πρόγραμμα του Μουσολίνι επέκρινε τον καπιταλισμό της Ιταλίας. Tο Φασιστικό Μανιφέστο του 1919 απαιτούσε βαρύ φόρο κεφαλαίου, συμμετοχή των εργαζομένων στη διεύθυνση των εταιρειών και νόμο για τον κατώτερο μισθό. Υπήρχε μεγάλη έμφαση στην παραγωγικότητα. Όταν σχηματίστηκε, η κυβέρνηση Μουσολίνι έθεσε γρήγορα ως στόχο την αναβίωση της οικονομικής ανάπτυξης.

Από την πλευρά του, στη Γερμανία, τη μεγάλη ηττημένη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ο Αδόλφος Χίτλερ έπαιξε καίριο ρόλο όπως και ο Μουσολίνι. Πρώην σπουδαστής της τέχνης στην Αυστρία και εργαζόμενος στο Μόναχο για τον γερμανικό στρατό το 1919, ο Χίτλερ στάλθηκε να κατασκοπεύσει το αριστερό γερμανικό Εργατικό Κόμμα, αντίπαλο του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος, και ανακάλυψε ότι οι ιδέες του -γερμανικός εθνικισμός και αντισημιτισμός- συμφω­νούσαν με τις δικές του.

Εμπνευσμένος ομιλητής, κέρδισε αυξανόμενη επιρροή στο γερμανικό Εργατικό Κόμμα, και επιστράτευσε μέρος του στρατού σε αυτό, και το 1920 πρότεινε να μετονομαστεί σε Εθνικοσοσιαλιστικό Γερμανικό Εργατικό Κόμμα, γνωστό ως NSDAP, και αργότερα το παρονόμασε Ναζιστικό Κόμμα για να υπογραμμίσει τον εθνικισμό και να διατηρήσει τις ψήφους που ακόμα έφερνε ο σοσιαλισμός.

Πολύ πετυχημένα εξάλλου, το γερμανικό Ναζιστικό Κόμμα αξιοποίησε τη διαμάχη της γερμανικής Σοσιαλδημοκρατίας με το ΚΚ Γερμανίας, το οποίο και βοήθησε την άνοδο των ναζί στην εξουσία, πληρώνοντας στη συνέχεια βαρύ τίμημα γι’ αυτό.

Ιστορικά λοιπόν είναι σαφές ότι στη Γερμανία, τη μεγάλη ηττημένη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, οι Ναζί, ενίσχυσαν και έθεσαν στην υπηρεσία τους τον εθελοντικό ή συναινετικό κορπορατισμό, που από το 1871 είχε δρομολογήσει ο αποκαλούμενος «Σιδηρούς Καγκελάριος» Οττοφόν Μπίσμαρκ.  

Τελικά, αυτός ο κορπορατισμός,στις φιλελεύθερες κοινωνίες μετεξελίχθηκε στα γνωστά πελατειακά κράτη, τα οποία στο δυτικό κόσμο μέσω της εκλογής αντιπροσώπων μπορούν και παίζουν μια σειρά από  ειδικούς ρόλους.

 Σε κάθε περίπτωση όμως, οι πολίτες στην ουσία είναι «όμηροι» της σύγκρουσης συμφερόντων στους κόλπους της κρατικής οντότητας, όπου τηρούνται ωστόσο κανόνες δικαίου.

«....Το Κράτος μπορεί να αποζημιώνει εκείνους που χτυπήθηκαν από ένα φάσμα εξελίξεων, από τον ξένο ανταγωνισμό μέχρι τις ζημίες από μια καταιγίδα. Τα απεριόριστου φάσματος επιδόματα της κυβέρνησης μπορεί να δοθούν σε επαρχίες και πόλεις, ακόμα και αν η άτυπη λειτουργία τους (σύμφωνα με τον όρο του Robert Merton) είναι να παρέ­χουν προστασία σε αντάλλαγμα για την υποστήριξη, πολιτική ή οικονομική.

Οι ομάδες πίεσης μπορούν ευχαρίστως να υποβάλουν απαιτήσεις για νομοθεσία, κα­νονισμούς και ερμηνευτικές δικαστικές αποφάσεις, ιδίως αν συνοδεύονται από δωροδοκίες. Οι κανονισμοί στους εργασιακούς τομείς θεσμοθετούνται, με σκοπό τη θωράκιση των εταιρειών ή του εργατικού δυναμικού απέναντι στον ανταγωνι­σμό.

Οι απαγορεύσεις γλυτώνουν τις κοινότητες που ασκούν επιρροή από τη δη­μιουργία νέων αεροδρομίων, χωματερών και τα λοιπά. Οι αναδιαρθρώσεις των εταιρειών από κοινότητες, μη κερδοσκοπικούς φορείς ή κυβερνήσεις αποσπούν δωρεές ή διευκολύνσεις. Οι μαζικές μηνύσεις προσθέτουν στην ποικιλομορφία του εισοδήματος από αυτό που προέρχεται από την εργασία σε αυτό που λαμβάνεται για αποζημίωση ή επανόρθωση Το αποτέλεσμα δεν ήταν απαραίτητα μια εξαιρε­τικά μεγάλη κυβέρνηση, αλλά ήταν σε σημαντικές πτυχές μια απεριόριστη κυβέρ­νηση.

Επομένως, η νέα κορπορατιστική οικονομία είναι διάχυτη από φόρους,  από την οργανωμένη εργασία και από μια θάλασσα από άλλα άτομα και εταιρείες που είναι όλοι έτοιμοι να ξεκινήσουν δι­καστικό αγώνα. Είναι γνωστό ότι σε οικονομίες όπου οι εργαζόμενοι και το κεφα­λαίο προστατεύονται από τον ανταγωνισμό, επομένως παραμένουν νια πάντα σε εταιρείες που παράγουν τα ίδια παλιά προϊόντα, η επενδυτική δραστηριότητα είναι γενικά ανεπαρκής.

Είναι επίσης γνωστό ότι οι δυνάμεις σε μια κορπορατιστι­κή κοινωνία που πρόκειται να απειλήσουν τις υπάρχουσες εταιρείες μπορεί να επιβαρύνουν σε μεγάλο βαθμό τις προοπτικές για κέρδος σε αυτές τις εταιρείες και άρα στις τιμές των μετοχών τους, και επομένως να συμπιέσουν την επενδυτική δραστηριότητα της εταιρείας και τα επίπεδα απασχόλησης.

Στην πραγματικότητα, ολόκληρη η οικονομία μπορεί σταδιακά να μείνει πίσω και να περιέλθει σε περίοδο αυξανόμενη ύφεσης.....», γράφει ο Έντμουντ Φελπς στο βιβλίο του «Πρόοδος για όλους» (Εκδόσεις Επίκεντρο) και φέρνει στο προσκήνιο μια νέα τάξη πραγμάτων, η οποία σήμερα καλείται να ανταποκριθείτε σε κρίσιμες νέες προκλήσεις.