Η σύγκρουση ΗΠΑ-Κίνας και το μέλλον του καπιταλισμού

Μετά την πτώση των κομμουνιστικών καθεστώτων ο καπιταλισμός αποτελεί το μοναδικό οικονομικό και κοινωνικό σύστημα στον πλανήτη. Mε ελάχιστες εξαιρέσεις, όλες οι χώρες οργανώνουν την παραγωγή με τον ίδιο τρόπο: το κεφάλαιο ανήκει σε ιδιώτες και το κυρίαρχο οικονομικό κίνητρο είναι η επιδίωξη του κέρδους.

Την ίδια στιγμή η αναγέννηση της Κίνας έχει προκαλέσει σημαντικές μετατοπίσεις ισχύος που περιορίζουν την επιρροή της Δύσης στην παγκόσμια οικονομία και έχουν οδηγήσει στην εμφάνιση δύο ανταγωνιστικών μοντέλων καπιταλισμού.

Πρόκειται για δύο κοσμοϊστορικές εξελίξεις οι οποίες ενδέχεται να συνδέονται μεταξύ τους.

Αυτή είναι η βασική θέση του Μπράνκο Μιλάνοβιτς (φωτο) στο νέο του βιβλίο «Capitalism Alone», στο οποίο υποστηρίζει ότι η οικονομική επιτυχία της Κίνας αντικρούει την άποψη πως ο καπιταλισμός είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με την οικουμενική επικράτηση της φιλελεύθερης δημοκρατίας.

Το σχίσμα εντός του καπιταλισμού

Όπως συμβαίνει συχνά στην ανθρώπινη ιστορία, ο θρίαμβος μιας θρησκείας ή μιας ιδεολογίας ακολουθείται από σχίσματα και συγκρούσεις μεταξύ διαφορετικών εκδοχών του κυρίαρχου δόγματος.

Μετά την επικράτηση του χριστιανισμού στη Μεσόγειο και τη Μέση Ανατολή, επήλθε η διαίρεση της χριστιανικής Εκκλησίας σε ορθόδοξη και καθολική. Το Ισλάμ χωρίστηκε σε σιίτες και σουνίτες, ενώ ο κομμουνισμός διασπάστηκε σε σοβιετικό και μαοϊκό. Από την άποψη αυτή, ο καπιταλισμός φαίνεται σύμφωνα με τον Μιλάνοβιτς να ακολουθεί την ίδια πορεία, έχοντας χωριστεί σε δύο κυρίαρχα μοντέλα με διαφορετικά πολιτικά, οικονομικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά.

Στα κράτη της δυτικής Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής και σε κάποιες άλλες χώρες όπως η Ινδία, η Ινδονησία και η Ιαπωνία, έχει κυριαρχήσει μια φιλελεύθερη μορφή καπιταλισμού. Πρόκειται για ένα σύστημα το οποίο συγκεντρώνει το μεγαλύτερο κομμάτι της παραγωγής στην ιδιωτικό τομέα, ενθαρρύνει την ανάδειξη των πιο ταλαντούχων και προσπαθεί να διασφαλίσει ίσες ευκαιρίες για όλους μέσω πολιτικών όπως η δημόσια εκπαίδευση και οι φόροι κληρονομιάς.

Παράλληλα με το σύστημα αυτό έχει αναπτυχθεί και ένα κρατικά ελεγχόμενο, πολιτικό μοντέλο καπιταλισμού. Ο βασικός του εκπρόσωπος είναι η Κίνα αλλά μπορεί να εντοπιστεί και σε άλλα σημεία της Ασίας (Σιγκαπούρη, Βιετνάμ), στην Ευρώπη (Αζερμπαϊτζάν, Ρωσία) και στην Αφρική (Αλγερία, Ρουάντα). Το κύριο χαρακτηριστικό του μοντέλου αυτού είναι η επίτευξη υψηλών ρυθμών ανάπτυξης και ο περιορισμός των ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων.

Οι δύο αυτοί τύποι καπιταλισμού βρίσκονται σε διαρκή ανταγωνισμό καθώς διαπλέκονται στενά μεταξύ τους μέσω του εμπορίου, τη μεταφορά τεχνολογίας και ανθρώπων, των επενδύσεων και της ανταλλαγής ιδεών. Αυτά τα σημεία επαφής και σύγκρουσης έχουν οδηγήσει σε έναν ανταγωνισμό μεταξύ Δύσης και Ασίας, ο οποίος εντείνεται λόγω των διαφορών στα αντίστοιχα μοντέλα καπιταλισμού. Είναι ένας ανταγωνισμός ο οποίος σύμφωνα με τον Μιλάνοβιτς θα καθορίσει το μέλλον της παγκόσμιας οικονομίας.

Ο φιλελεύθερος αξιοκρατικός καπιταλισμός

Το μοντέλο του φιλελεύθερου αξιοκρατικού καπιταλισμού εδραιώθηκε σύμφωνα με τον Μιλάνοβιτς μόλις τα τελευταία 40 χρόνια.

Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του μπορούν να γίνουν καλύτερα αντιληπτά αν τον συγκρίνουμε με δύο άλλα καπιταλιστικά μοντέλα, τον κλασσικό καπιταλισμό και τον σοσιαλδημοκρατικό καπιταλισμό. 

Σε αντίθεση με τον κλασσικό καπιταλισμό του 19ου αιώνα, όπου οι πλούσιοι δεν αποκτούσαν περιουσία μέσω της εργασίας τους αλλά μέσω της ιδιοκτησίας στοιχείων ενεργητικού, στον φιλελεύθερο αξιοκρατικό φιλελευθερισμό οι πιο εύποροι πολίτες κερδίζουν τα εισοδήματα τους τόσο μέσω επενδύσεων όσο και μέσω της εργασίας τους. Ενώ στον κλασσικό καπιταλισμό οι άνθρωποι που βρίσκονταν στην κορυφή της εισοδηματικής πυραμίδας ήταν συνήθως επιχειρηματίες, σήμερα πολλοί από αυτούς που βρίσκονται στην κορυφή είναι στελέχη, επιστήμονες, προγραμματιστές και διάφοροι άλλοι καλά αμειβόμενοι επαγγελματίες.

Στον φιλελεύθερο αξιοκρατικό καπιταλισμό, η εισοδηματική ανισότητα είναι μικρότερη από ότι ήταν στη φάση του κλασσικού καπιταλισμού, οι γυναίκες συμμετέχουν ενεργά στο εργατικό δυναμικό και υπάρχουν δομές κοινωνικής πρόνοιας που παρέχουν ένα δίχτυ προστασίας στους λιγότερο ευνοημένους πολίτες. Είναι δομές που κληρονομήθηκαν από τον σοσιαλδημοκρατικό καπιταλισμό, ένα μοντέλο στο οποίο είχε κεντρικό ρόλο η βιομηχανική εργασία και τα συνδικάτα. Το μοντέλο εκείνο πρόσφερε καλύτερη πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη και την εκπαίδευση, και περισσότερες οικογένειες είχαν τη δυνατότητα να αναρριχηθούν στην εισοδηματική κλίμακα. Αλλά στον φιλελεύθερο αξιοκρατικό καπιταλισμό ο ρόλος των συνδικάτων έχει αποδυναμωθεί και το μερίδιο του εισοδήματος από κεφάλαια έχει αυξηθεί, το οποίο σημαίνει ότι μεγαλύτερο μέρος του ΑΕΠ ανήκει στα κέρδη των μεγάλων εταιρειών και όσων είναι ήδη πλούσιοι.

Σύμφωνα με τον Μιλάνοβιτς ένα ιδιάζον γνώρισμα του σημερινού μοντέλου του καπιταλισμού στις αναπτυγμένες κοινωνίες της Δύσης είναι ότι έχει αναπτυχθεί μια ελίτ η οποία αποκτάει διαρκώς μεγαλύτερο μερίδιο του συνολικού πλούτου και του εισοδήματος και ταυτόχρονα μπορεί να ισχυριστεί – σε αντίθεση με τους ραντιέρηδες του κλασσικού καπιταλισμού – ότι η προνομιακή της θέση είναι αποτέλεσμα της εργασίας και των ικανοτήτων της και όχι της κληρονομίας και της καταγωγής της.

Η εμφάνιση και η ισχυροποίηση αυτής της ελίτ έχει προκαλέσει τη δυσαρέσκεια και το φθόνο της συρρικνωμένης μεσαίας τάξης της Δύσης, το οποίο σύμφωνα με τον Μιλάνοβιτς εξηγεί την άνοδο του λαϊκισμού και την αρνητική αντίληψη της κοινής γνώμης για την παγκοσμιοποίηση. Στην Ασία, αντίθετα, η παγκοσμιοποίηση δεν έχει την ίδια φήμη: σύμφωνα με δημοσκοπήσεις, το 91% των πολιτών στο Βιετνάμ, πιστεύουν ότι η παγκοσμιοποίηση είναι μια θετική εξέλιξη.

Ο πολιτικός καπιταλισμός

Το σύστημα του πολιτικού καπιταλισμού αναπτύχθηκε αρχικά στις πρώην κομμουνιστικές χώρες της Ασίας, την Κίνα και στο Βιετνάμ, και σταδιακά εξαπλώνεται και σε άλλες αναδυόμενες οικονομίες.

Τρία είναι τα βασικά χαρακτηριστικά του συστήματος του πολιτικού καπιταλισμού: Πρώτον, το κράτος διοικείται από μια τεχνοκρατική γραφειοκρατία, η νομιμοποίηση της οποίας απορρέει από τους υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης. Δεύτερον, μολονότι το κράτος έχει νόμους, η εφαρμογή τους δεν είναι αμερόληπτη. Οι ελίτ μπορεί να αρνηθούν να εφαρμόσουν τον νόμο όταν δεν τις συμφέρει ή να τον εφαρμόσουν με υπερβολική αυστηρότητα για να πλήξουν τους αντιπάλους τους. Η υπονόμευση του κράτους δικαίου συνδέεται και με το τρίτο χαρακτηριστικό του συγκεκριμένου συστήματος. Το κράτος πρέπει να μην υπόκειται σε νομικούς περιορισμούς ώστε να έχει τη δυνατότητα να δρα με αποφασιστικό τρόπο. Η ύπαρξη μιας τεχνοκρατικής γραφειοκρατίας και η χαλαρή εφαρμογή του νόμου παράγει διαφθορά, η οποία αποτελεί ένα εγγενές στοιχείο του πολιτικού καπιταλισμού.

Ο αυταρχικός χαρακτήρας του πολιτικού καπιταλισμού εξηγείται σύμφωνα με τον Μιλάνοβιτς από την ιστορία της ανάπτυξης του καπιταλισμού στην Κίνα και στην Ευρώπη. Στην Κίνα, η μετάβαση από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό έγινε απότομα κάτω από τον έλεγχο ενός πανίσχυρου κράτους. Στην Ευρώπη, οι φεουδαρχικές κοινωνικές δομές εξαλείφθηκαν σταδιακά και το κράτος διαδραμάτισε πολύ μικρότερο ρόλο στην καπιταλιστική μετάβαση.

Σε κάθε περίπτωση, ο Μιλάνοβιτς υποστηρίζει ότι μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, τα τρία αυτά χαρακτηριστικά του πολιτικού καπιταλισμού έχουν βοηθήσει να εκτιναχτούν οι ρυθμοί ανάπτυξης των κατ’ επίφαση μόνο κομμουνιστικών χωρών της Ασίας. Από το 1990 ως το 2017 η Κίνα αναπτυσσόταν κατά μέσο ετήσιο ρυθμό 8% και το Βιετνάμ με 6%, έναντι μόλις 2% στην περίπτωση των ΗΠΑ.

Η σύγκρουση των δύο συστημάτων

Καθώς η Κίνα ενισχύει την επιρροή της στο διεθνές στερέωμα, ο πολιτικός καπιταλισμός της έρχεται σε σύγκρουση με τον φιλελεύθερο αξιοκρατικό καπιταλισμό της Δύσης. Ο πολιτικός καπιταλισμός ενδέχεται να παραγκωνίσει το δυτικό μοντέλο σε πολλές χώρες του κόσμου.

Το πλεονέκτημα του φιλελεύθερου καπιταλισμού σύμφωνα με το Μιλάνοβιτς έγκειται στο πολιτικό σύστημα της δημοκρατίας. Η δημοκρατία είναι φυσικά επιθυμητή αυτή καθ’ εαυτή αλλά έχει και ένα εργαλειακό πλεονέκτημα. Απαιτώντας τη συνεχή διαβούλευση με τους πολίτες, η δημοκρατία προσφέρει τη δυνατότητα διόρθωσης οικονομικών και κοινωνικών τάσεων που μπορεί να αντίκεινται στο κοινό καλό.

Ο πολιτικός καπιταλισμός από την πλευρά του υπόσχεται πολύ πιο αποτελεσματική διαχείριση της οικονομίας και υψηλότερους ρυθμούς ανάπτυξης. Το γεγονός ότι η Κίνα είναι μακράν η πιο επιτυχημένη οικονομικά χώρα των τελευταίων 50 ετών της δίνει το δικαίωμα να επιχειρήσει να εξάγει το οικονομικό και πολιτικό της μοντέλο. Η πρωτοβουλία «Μία Ζώνη, Ένας Δρόμος», την οποία προωθεί τα τελευταία χρόνια ο Σι Τζινπίνγκ είναι ένα τέτοιο παράδειγμα.

Η πρωτοβουλία, σημειώνει ο Μιλάνοβιτς σε άρθρο του στο Fοreign Αffairs, συνιστά μια ιδεολογική πρόκληση στον τρόπο με τον οποίο διαχειρίζεται η Δύση την οικονομική εξέλιξη στον υπόλοιπο κόσμο. Ενώ η Δύση εστιάζει στην ίδρυση θεσμών, η Κίνα ρίχνει χρήμα για την κατασκευή υποδομών. Οι χώρες που θα συμμετάσχουν στην πρωτοβουλία θα μπουν στην κινεζική σφαίρα επιρροής.

Πολλές είναι οι χώρες που θα επιδιώξουν να λάβουν μέρος στην πρωτοβουλία. Οι κινεζικές επενδύσεις θα επιτρέψουν την κατασκευή δρόμων, λιμανιών, σιδηροδρομικών δικτύων και άλλων υποδομών και χωρίς τους περιορισμούς που συνήθως συνοδεύουν τις δυτικές επενδύσεις. Η Κίνα δεν ενδιαφέρεται να παρέμβει στην εγχώρια πολιτική των χωρών στις οποίες θα επενδύσει, επισημαίνει ο Μιλάνοβιτς. Πρόκειται για μια προσέγγιση που κατά τον ίδιο βρίσκουν ιδιαίτερα ελκυστική πολλοί αξιωματούχοι μικρότερων χωρών.

Προβάλλοντας τα πλεονεκτήματα που έχει ο πολιτικός της καπιταλισμός και για άλλες χώρες, η Κίνα θα περιορίσει την απήχηση του δυτικού φιλελεύθερου μοντέλου εντός της Κίνας. Οι δραστηριότητες της στο εξωτερικό είναι κατά τον Μιλάνοβιτς ζήτημα εγχώριας επιβίωσης.

Το μέλλον του καπιταλισμού

Με βάση την καθιερωμένη φιλελεύθερη δημοκρατική αντίληψη, μια δίκαιη κοινωνία πρέπει να δίνει απόλυτη προτεραιότητα στις βασικές ελευθερίες έναντι του πλούτου και του εισοδήματος. Αλλά σύμφωνα με τον κ. Μιλάνοβιτς η ιστορική εμπειρία δείχνει ότι πολλοί άνθρωποι είναι διατεθειμένοι να ανταλλάξουν δημοκρατικά δικαιώματα για μεγαλύτερο εισόδημα.

Από την άποψη αυτή, ο πολιτικός καπιταλισμός υπερτερεί έναντι του φιλελεύθερου αξιοκρατικού καπιταλισμού.

Το πρόβλημα, ωστόσο, για τον πολιτικό καπιταλισμό έγκειται στο ό,τι πρέπει να επιτυγχάνει συνεχώς υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης για να εξασφαλίζει ισχυρή νομιμοποίηση και να αποδεικνύει την υπεροχή του έναντι πιο δημοκρατικών εκδοχών του καπιταλισμού.

Ο πολιτικός καπιταλισμός είναι σύμφωνα με τον κ. Μιλάνοβιτς αντιμέτωπος και με δύο ακόμα προβλήματα.

• Πρώτον, σε σχέση με τον φιλελεύθερο καπιταλισμό είναι πιο άκαμπτος στις πολιτικές που εφαρμόζει.
• Δεύτερον, μπορεί να προκαλέσει εύκολα λαϊκή δυσαρέσκεια λόγω της συστημικής διαφθοράς και της καταπάτησης του κράτους δικαίου.

Σε αντίθεση με τον φιλελεύθερο καπιταλισμό, ο οποίος βασίζει τη νομιμοποίηση του σε εγγενή χαρακτηριστικά του, ο πολιτικός καπιταλισμός πρέπει να είναι διαρκώς σε επιφυλακή για να αποδεικνύει στην πράξη, χρόνο με τον χρόνο, την ανωτερότητά του.

Ο κ. Μιλάνοβιτς θεωρεί ωστόσο ότι αυτό που φαίνεται αρχικά ως μειονέκτημα μπορεί από μια δαρβινική σκοπιά να αποδειχθεί πλεονέκτημα. Επειδή βρίσκεται σε διαρκή πίεση να επιτυγχάνει συνεχώς υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης, ο πολιτικός καπιταλισμός μπορεί να βελτιώσει την ικανότητα του να διαχειρίζεται την οικονομία και να προσφέρει διαρκώς περισσότερα αγαθά και υπηρεσίες σε σχέση με τον φιλελεύθερο αντίζηλό του.

Όσον αφορά το καπιταλιστικό μοντέλο που κυριαρχεί στις χώρες της Δύσης, ο κ. Μιλάνοβιτς εκτιμά ότι πρέπει να ανέλθει σε ένα πιο εξελιγμένο στάδιο, στο οποίο το εισόδημα από το κεφάλαιο και την εργασία θα είναι πιο δίκαια διανεμημένο. Αυτό προϋποθέτει να διευρυνθεί η ιδιοκτησία του κεφαλαίου πέρα από το πλουσιότερο 10% της κοινωνίας και η πρόσβαση στα κορυφαία πανεπιστήμια και τις καλά αμειβόμενες θέσεις εργασίας να καταστεί ανεξάρτητη από το οικογενειακό υπόβαθρο.

Για να επιτύχουν μεγαλύτερη ισότητα, οι χώρες της Δύσης πρέπει να επιβάλλουν φορολογικά κίνητρα για να ενθαρρύνουν τη μεσαία τάξη να αποκτήσει περισσότερα χρηματοοικονομικά στοιχεία ενεργητικού, να αυξήσουν τους φόρους κληρονομιάς, να βελτιώσουν τη δημόσια εκπαίδευση και να στηρίξουν τη δημόσια χρηματοδότηση των προεκλογικών εκστρατειών. Το αποτέλεσμα των μέτρων αυτών θα είναι η μεγαλύτερη διάχυση κεφαλαίου και ικανοτήτων στην κοινωνία.

Αν δεν καταφέρουν να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα της αυξανόμενης ανισότητας, οι χώρες της Δύσης κινδυνεύουν να οδηγηθούν πιο κοντά στο μοντέλο του πολιτικού καπιταλισμού, προειδοποιεί ο κ. Μιλάνοβιτς:

Η εξέλιξη των δύο διαφορετικών μοντέλων καπιταλισμού θα είναι η ίδια: η απόλυτη κυριαρχία μιας ελίτ και η αέναη κοινωνική αναπαραγωγή της.