Ο εμφύλιος στη Συρία και τα διδάγματα για τα αυταρχικά καθεστώτα

Ένας αυξανόμενος αριθμός αραβικών χωρών έχουν πρόσφατα αρχίσει να αναθερμαίνουν τις σχέσεις με την κυβέρνηση της Συρίας μετά από μια δεκαετία εμφυλίου πολέμου και αποτυχημένων προσπαθειών να εκδιωχθεί το καθεστώς του προέδρου Bashar al Assad.

Καθώς η Δαμασκός αρχίζει σταδιακά να βγαίνει από την απομόνωση, άλλα μη δημοκρατικά καθεστώτα και παράγοντες στη Μέση Ανατολή και στη Βόρεια Αφρική κινδυνεύουν να δουν την επιτυχία του al Assad ως απόδειξη πως η βία είναι μια πολύ έγκυρη επιλογή για την καταστολή των απειλών που δέχεται η εξουσία τους- και ενώ μπορεί να προκαλέσει έναν αιματηρό και καταστροφικό πόλεμο, είναι ένας πόλεμος που με τους σωστούς συμμάχους μπορεί να κερδηθεί.

Πράγματι, σε μια περιοχή που μαστίζεται από μακροχρόνια οικονομική ανισότητα, σεχταριστικές συγκρούσεις, απολυταρχικά καθεστώτα, βαθιά διαφθορά και αναποτελεσματική διακυβέρνηση, είναι θέμα χρόνου κάποιο άλλο κράτος ή παράγοντας να χρησιμοποιήσει τον εμφύλιο πόλεμο στη Συρία όχι ως προειδοποίηση, αλλά ως μοντέλο για την αντιμετώπιση της επόμενης αναπόφευκτης λαϊκής εξέγερσης.

Το στοίχημα

Από όλες τις εξεγέρσεις της Αραβικής Άνοιξης που ξεκίνησαν το 2011, αυτή της Συρίας φάνηκε πιο έτοιμη να αλλάξει τον τρόπο με τον οποίον κυβερνάται η περιοχή. Η Συρία, διαφέροντας από άλλες χώρες που είδαν μεγάλες αντικυβερνητικές διαδηλώσεις κατά τη διάρκεια της εποχής (όπως η Αίγυπτος και η Τυνησία), ήταν το υπέρτατο αραβικό κράτος ασφαλείας, που διοικούνταν μέσω της Mukhabarat (μυστική αστυνομία).

Η Δαμασκός θεωρούνταν ευρύτερα πως «προστατευμένη από τα πραξικοπήματα» μετά από δεκαετίες εσωτερικής αναδιοργάνωσης και δοκιμασιών πίστης που επινόησε η κυβερνώσα φατρία al Assad. Ο βασικός προμηθευτής όπλων του καθεστώτος, η Ρωσία, είχε ελάχιστο ενδιαφέρον για τα ανθρώπινα δικαιώματα, όπως και ο βασικός περιφερειακός σύμμαχός του, το Ιράν. Η συριακή κυβέρνηση φάνηκε έτσι απρόσβλητη στις λαϊκές πιέσεις, πόσο μάλλον στην εξέγερση, αφού μπορούσε να χρησιμοποιήσει όση βία ήθελε.

Αν είχε ανατραπεί αυτή η συμβατική σοφία από μια επιτυχημένη εξέγερση της Αραβικής Άνοιξης, δεν θα απαξίωνε μόνο το αστυνομικό κράτος της Συρίας, αλλά και τον περιφερειακό απολυταρχισμό γενικότερα. Σε τελική ανάλυση, αν ο al Assad δεν μπορούσε να καταπνίξει μια ένοπλη εξέγερση με τα χημικά του όπλα, τους φαινομενικά φανατικούς στρατιώτες του και την υποστήριξη από τη Ρωσία και το Ιράν, τι πιθανότητες θα είχαν να το πράξουν οι λιγότερο σκληροπυρηνικές κυβερνήσεις με περισσότερους συμμάχους που ενδιαφέρονται για τα ανθρώπινα δικαιώματα (όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες και Γαλλία);

Ωστόσο, η αναταραχή της Αραβικής Άνοιξης στη Συρία μετατράπηκε σε πολυετείς ένοπλες συγκρούσεις και εμφυλίου πολέμου. Και καθώς η ρωσική αεροπορία και οι πολιτοφυλακές που υποστηρίζονται από το Ιράν άρχισαν να «γέρνουν» τη στρατιωτική «ζυγαριά» προς την πλευρά του al Assad μετά το 2015, φάνηκε να προκύπτει ένα νέο μάθημα: μπορεί κάποιος να κερδίσει έναν τόσο άγριο εμφύλιο πόλεμο αλλά και πάλι να χάσει την ειρήνη.

Οι σκληροπυρηνικές προσεγγίσεις για αντιμετώπιση της αναταραχής θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε μια νίκη, αν και με μεγάλο κόστος. Ο τεράστιος λογαριασμός ανοικοδόμησης της Συρίας ύψους τουλάχιστον 500 δισ. δολαρίων (υπεροκταπλάσιος του προπολεμικού ΑΕΠ της χώρας που ανέρχονταν σε 60 δισ. δολάρια το 2010) δείχνει ότι το συριακό καθεστώς θα χρειαζόταν τεράστια ποσά βοήθειας για την ανοικοδόμηση της κατεστραμμένης χώρας. Ωστόσο, οι κυρώσεις των ΗΠΑ και της Ευρώπης, στο πλαίσιο του αμερικανικού νόμου του 2019 με τίτλο Syrian Civilian Caesar Protection Act , έμοιαζαν ότι θα εμπόδιζαν για πάντα την ανοικοδόμηση – αφήνοντας το καθεστώς al Assad να ηγείται ενός μαυρισμένου τόπου, όπου οι κατεστραμμένες πόλεις είναι καταδικασμένες να έχουν λίγες μόνο ώρες την ημέρα ηλεκτρική ενέργεια και όπου ακόμη και οι πιστοί στο καθεστώς με δυσκολία τα βγάζουν πέρα για να πάρουν καύσιμα και φάρμακα.

Ωστόσο, ακόμη και αυτή η υπόθεση φαίνεται τώρα αμφίβολη, καθώς τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, η Ιορδανία, η Αίγυπτος και το Μπαχρέιν έχουν αρχίσει είτε ενεργά, είτε παθητικά να εξομαλύνουν τις τελευταίες εβδομάδες τους δεσμούς με τη Συρία, παρά τον ισχυρό νόμο των κυρώσεων των Ηνωμένων Πολιτειών με γνώμονα τα ανθρώπινα δικαιώματα.

Τα Εμιράτα ηγούνται της κίνησης προς αυτή την κατεύθυνση, καθώς λίγο μετά την αποστολή του υπουργού Εξωτερικών τους στη Δαμασκό στις 9 Νοεμβρίου, δεσμεύτηκαν να κατασκευάσουν μια μονάδα ηλιακής ενέργειας στη Συρία. Η Ιορδανία άνοιξε και πάλι τα σύνορά της με τη Συρία τον Σεπτέμβριο και τον Δεκέμβριο το Μπαχρέιν διόρισε εκ νέου τον πρεσβευτή της στη Δαμασκό μετά από μια δεκαετία. Εν τω μεταξύ, η Αίγυπτος, ασκεί επίσης ενεργά πιέσεις για την επανένταξη της Συρίας στον Αραβικό Σύνδεσμο μετά την προσωρινή αποβολή της από τον περιφερειακό οργανισμό το 2011.

Όλες αυτές οι χώρες είναι στενοί σύμμαχοι των ΗΠΑ και είναι συνήθως προσεκτικές να μην προκαλέσουν την οργή και τις κυρώσεις της Ουάσινγκτον.  Φάνηκαν όμως να έχουν υπολογίσει ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν θέλουν να δημιουργήσουν ρήγμα με τους περιφερειακούς εταίρους τους για τη Συρία - μια χώρα όπου η Ουάσιγκτον δεν ενδιαφέρεται ιδιαίτερα να βελτιώσει τη συνολική διακυβέρνηση και αντ' αυτού επικεντρώνεται κυρίως στις απειλές για την ασφάλεια στα βορειοανατολικά.

Και αυτός ο υπολογισμός μέχρι στιγμής «αντέχει», καθώς οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν έχουν ακόμη δώσει σήμα για οποιαδήποτε πρόθεση επιβολής κυρώσεων ως απάντηση στην προσέγγιση των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων, της Ιορδανίας, της Αιγύπτου και του Μπαχρέιν στη Δαμασκό. Πράγματι, ακόμη και η Ουάσιγκτον φαίνεται να βρίσκει εξαιρέσεις από τη στρατηγική της απομόνωσης στη Συρία, με τις Ηνωμένες Πολιτείες να επιδιώκουν τώρα να επανεκκινήσουν τον αραβικό αγωγό αερίου που εκτείνεται από την αιγυπτιακή πόλη Αρις στη συριακή πόλη Χομς, ο οποίος είχε κλείσει από καιρό.

Αν και μπορεί να αργήσουν λίγο οι Ηνωμένες Πολιτείες να απορρίψουν ανοιχτά τις αντιρρήσεις για την πλήρη επανείσοδο της Συρίας στην παγκόσμια οικονομία και τον διπλωματικό χώρο, ο δρόμος είναι αρκετά σαφής. Και στο μέλλον, οι κυρώσεις των ΗΠΑ θα μπορούσαν να εξασθενήσουν αρκετά ώστε να επιτρέψουν να περάσει κάποια βοήθεια και κάποιες επενδύσεις ανοικοδόμησης στη Συρία – μια «διαρροή» που θα μπορούσε συν τω χρόνω και με την αδιαφορία των ΗΠΑ, να μετατραπεί σε «πλημμύρα».

Αιματηρό προηγούμενο

Με το «ξεπάγωμα» της απομόνωσης της Συρίας δεν είναι η πρώτη φορά που έχει επιβραβευθεί η βία στην περιοχή. Αλλά είναι ένα από τα μεγαλύτερα παραδείγματα και έρχεται να προστεθεί σε μια τάση στην οποία η διακυβέρνηση στη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική θα συνεχίσει να γίνεται με τη βοήθεια των όπλων. Για τους ηγέτες στην περιοχή, η επιτυχία του al Assad στη διατήρηση της εξουσίας την τελευταία δεκαετία αποτελεί επίσης ένα μοντέλο για το πώς να επιβιώσουν ακόμη και στο χειρότερο σενάριο μιας καθολικής λαϊκής εξέγερσης.

Τόσο οι κρατικοί όσο και οι μη κρατικοί παράγοντες πιθανότατα θα δουν κάτι στο παράδειγμα της Συρίας που μπορεί να τους φανεί χρήσιμο στο μέλλον. Στον Λίβανο, για παράδειγμα, η Χεζμπολά απέφυγε να χρησιμοποιήσει τις σημαντικές δυνάμεις της για να αναδιαμορφώσει την πολιτική προς όφελός της, καθώς τηρεί επιφυλακτική στάση για να μην υπάρξει επιστροφή του εμφυλίου πολέμου. Όμως, καθώς ο πόλεμος της Συρίας δεν εμφανίζεται ως προειδοποίηση αλλά ως πιθανό μοντέλο, η Χεζμπολά μπορεί να θεωρήσει τη χρήση βίας ως πιο αξιόλογο στοίχημα για να εξασφαλίσει την εσωτερική της δύναμη και νομιμοποίηση εν μέσω των συνεχιζόμενων οικονομικών και κοινωνικών κρίσεων του Λιβάνου. Αυτό είναι πιθανό να εκδηλωθεί ως πιο απροκάλυπτη βία κατά Λιβανέζων διαδηλωτών, ακτιβιστών και ακόμη και κυβερνητικών ιδρυμάτων. Και με τη χρήση τέτοιας βίας, η Χεζμπολά μπορεί να κάνει λάθος υπολογισμούς, σκοτώνοντας το λάθος άτομο ή ασκώντας βία πολύ δημόσια, αναζωπυρώνοντας μια φοβερή θρησκευτική σύγκρουση.

Στο Ιράκ, οι πολιτοφυλακές που υποστηρίζονται από το Ιράν θα ενθαρρυνθούν να διατηρήσουν, και ενδεχομένως ακόμη και να κλιμακώσουν, τις βίαιες τακτικές που έχουν ήδη χρησιμοποιήσει για να διαλύσουν τις διαμαρτυρίες εναντίον τους - δείχνοντας τη Συρία ως επικύρωση της προσέγγισής τους. Κατά τη διάρκεια μελλοντικών κρίσεων ασφάλειας ή πολιτικών κρίσεων, αυτές οι πολιτοφυλακές μπορεί επίσης να μπουν στον πειρασμό να καταφύγουν σε εθνοκαθάρσεις - που τελευταία φορά είχαν σημειωθεί στο Ιράκ κατά τη διάρκεια της κορύφωσης της θρησκευτικής σύγκρουσης το 2006-07- αφού είδαν την επιτυχία που είχε ο al Assad στη χρήση τέτοιων τακτικών για να διατηρήσει θέση στην εξουσία και πλεονέκτημα στο πεδίο μάχης στη Συρία.

Το ίδιο το Ιράν αντιμετωπίζει επίσης επαναλαμβανόμενες αναταραχές, συχνά από την αραβική του μειονότητα, αλλά περιστασιακά και από ένα ευρύ φάσμα του πληθυσμού του Ιράν. Η χώρα γνώρισε μερικές από τις μεγαλύτερες πανεθνικές διαδηλώσεις το 2019-20. Το Ιράν χρησιμοποιεί συνήθως βία για να καταστείλει αυτές τις εξεγέρσεις. Αλλά έχοντας κατά νου το παράδειγμα της Συρίας, η Τεχεράνη μπορεί να είναι πρόθυμη να καταφύγει σε περισσότερες τακτικές «καμένης γης», ειδικά κατά του αραβικού πληθυσμού της, για να καταστείλει σθεναρά τις προκλήσεις στην κυριαρχία της. Επιπλέον, ο εμφύλιος πόλεμος της Συρίας θα επικυρώσει την επιθετική εξωτερική πολιτική του Ιράν, προμηνύοντας περισσότερες στρατιωτικές επεμβάσεις στο εξωτερικό για λογαριασμό των ιδεολογικών συμμάχων της Τεχεράνης.

Αλλά ακόμη και οι σύμμαχοι των ΗΠΑ όπως η Αίγυπτος και η Σαουδική Αραβία θα δουν μαθήματα που αξίζει να πάρουν από τη Συρία. Πρώτον, οι αξίες και οι πολιτικές των ΗΠΑ παραμένουν πιο απόμακρες όσο ποτέ, παρά τις επανειλημμένες προεκλογικές δεσμεύσεις των προέδρων και τους διάφορους νόμους που έχουν σχεδιαστεί για να το αλλάξουν αυτό.

Εφόσον έχουν στρατηγική αξία για τις Ηνωμένες Πολιτείες, η Αίγυπτος, η Σαουδική Αραβία και άλλοι σύμμαχοι των ΗΠΑ, να είστε βέβαιοι ότι η Ουάσιγκτον θα προχωρήσει σε περιορισμένες και πιθανότατα αναποτελεσματικές ενέργειες εναντίον τους, στην περίπτωση που προχωρήσουν σε ευρεία καταπίεση της λαϊκής διαφωνίας. Αυτό θα μπορούσε να τροφοδοτήσει το τέλος της μεταψυχροπολεμικής αβεβαιότητας που δημιουργήθηκε από την έμφαση των Ηνωμένων Πολιτειών στην τήρηση από τους συμμάχους των δικών της προτύπων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, επιτρέποντας στις χώρες να επιστρέψουν σε κατασταλτικές τακτικές χωρίς να θέσουν σε κίνδυνο τους δεσμούς τους με την Ουάσιγκτον. Και εάν οι σύμμαχοι των ΗΠΑ δεχθούν κυρώσεις για μια τέτοια εσωτερική συμπεριφορά, θα κοιτάξουν επίσης στη Συρία ως απόδειξη ότι αν μπορέσουν να υποστούν υπομονετικά το αρχικό χτύπημα, τότε η επιβολή αυτών των κυρώσεων τελικά θα εξασθενίσει.

Επιστροφή στους αυταρχικούς ηγέτες

Ωστόσο, ανεξάρτητα από το τι κάνουν αυτοί οι παράγοντες, το σίγουρο είναι ότι ο αυταρχισμός στη Μέση Ανατολή έχει αναδυθεί θριαμβευτής από την Αραβική Άνοιξη. Η βραδεία εξομάλυνση στη Συρία προαναγγέλλει μια επιστροφή στα παλιά πρότυπα διακυβέρνησης και έναν συνεχή κύκλο πολέμου, αφήνοντας αναπάντητες τις βασικές αιτίες των συγκρούσεων στη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική.

(*) Αναλυτής σε θέματα Μέσης Ανατολής και Βόρειας Αφρικής