Tον Ιούλιο του 2023 ο οίκος Merriam-Webster ανακοίνωσε στο X, το πρώην Twitter, ότι «η λέξη “doppelgänger” ήταν ανάμεσα στις δημοφιλέστερες αναζητήσεις στο λεξικό μας».
Τη λέξη «doppelgänger» (όπως ορίζεται στο λεξικό Merriam-Webster, «είναι ένα άτομο που μοιάζει πολύ με ένα άλλο ή ένα φάντασμα-σωσίας ζωντανού ατόμου») τη συναντάμε ξαφνικά παντού. Τα κοινωνικά δίκτυα βρίθουν από βίντεο με «τη στιγμή που» άσχετοι μεταξύ τους σωσίες έρχονται τυχαία πρόσωπο με πρόσωπο σε ένα γάμο φίλου ή σε μια πισίνα του Las Vegas ή σε ένα αεροπλάνο.
Η σωσίας της Taylor Swift έχει μαζέψει 1,6 εκατομμύρια ακόλουθους στο TikTok, ενώ η πραγματική Taylor Swift εμφανίζεται σε πολλές διαφορετικές version του εαυτού της στο τελευταίο βιντεοκλίπ της «Anti-Hero». H Rachel Weisz παίζει και τη σωσία της στο remake του «Dead Ringers», ενώ η τελευταία σεζόν του «Black Mirror» στο Netflix ξεκινά με ένα επεισόδιο στο οποίο ανθρωποειδή με τη μορφή διασημοτήτων παίζουν τον ρόλο απλών ανθρώπων.
Υπήρξαν ακόμη και περιστατικά βίας ανάμεσα σε σωσίες. Το 2022, μια Γερμανίδα κατηγορήθηκε ότι δολοφόνησε τη σωσία της, μια λαμπερή beauty-blogger, με σκοπό να χρησιμοποιήσει το πτώμα της για να σκηνοθετήσει τον δικό της θάνατο. Και τον Φεβρουάριο, μια Νεο-Υορκέζα ρωσικής καταγωγής καταδικάστηκε για απόπειρα δολοφονίας, επειδή προσέφερε δηλητηριασμένο κέικ στη σωσία της, με σκοπό να ζήσει στη θέση της τη ζωή της.
Παρότι οι σωσίες μπορεί να μπερδεύουν σε βαθμό ιλίγγου, βρίσκω την ύπαρξή τους ανακουφιστική.
Προσωπικά, χρόνια τώρα παλεύω με ένα πρόβλημα που το θεωρούσα ιδιαίτερα ιδιότυπο: ο κόσμος πολύ συχνά μπέρδευε εμένα με μια άλλη συγγραφέα και πολιτική αναλύτρια, Naomi κι εκείνη, τη Naomi Wolf, παρότι δεν μοιάζουμε και πολύ (υποθέτω ότι το ίδιο θα ισχύει και για εκείνη). Κάποτε ήταν περισσότερο γνωστή ως συγγραφέας best seller φεμινιστικών βιβλίων, όπως το «The Beauty Myth», αλλά και για την αμφιλεγόμενη παρουσία της: από τη μια ήταν σύμβουλος του υποψήφιου προέδρου των Δημοκρατικών και πρώην αντιπροέδρου των ΗΠΑ Al Gore, από την άλλη τα τελευταία χρόνια διακρίνεται για συστηματική παραπληροφόρηση σχετικά με τα εμβόλια κατά της Covid, αλλά και ως «πανελίστρια» σε εκπομπές υπέρ του Trump, όπως η καθημερινή εκπομπή του Steve Bannon.
Μερικές φορές αναρωτιέμαι ποιες αμαρτίες πληρώνω για να αξίζω την τιμωρία ενός τέτοιου doppelgänger. Με αυτήν τη μαζικοποίηση της λαϊκής κουλτούρας, η αίσθηση ότι όλοι μας ζούμε σε ένα σπίτι με καθρέφτες που διαθλούν επ’ άπειρον τους διπλούς, πανομοιότυπους ή παρόμοιους εαυτούς μας, είναι πολύ πιθανό περισσότεροι από εμάς να αντιμετωπίσουμε σύντομα ζητήματα σύγχυσης λόγω σωσία. Ποιο ρόλο μπορεί να παίζει αυτή η ταχεία εξάπλωση των σωσιών, των διδύμων και των κλώνων; Οι Doppelgängers, λέξη προερχόμενη από τη γερμανική σύνθεση doppel (διπλός) και gänger (διαβάτης), συχνά θεωρούνται προειδοποιήσεις ή οιωνοί.
Σε μια προσπάθεια να ερμηνεύσω καλύτερα ποιες προειδοποιήσεις έφερνε για μένα η δική μου εμπειρία με τη «σωσία» μου, πέρασα αρκετά βράδια βυθισμένη στο πλούσιο ρεπερτόριο των ταινιών με αυτό το θέμα. Ένα που αποδείχθηκε ιδιαίτερα χρήσιμο ήταν το «Us» («Εμείς») του Jordan Peele. Αυτή η ταινία τρόμου του 2019 φαντάζεται μια κοινωνία σαν τη δική μας, η οποία, όμως, σαν να επικάθεται πάνω από έναν σκιερό υπόκοσμο, που κατοικείται από περίεργα πλάσματα, το καθένα ως παραμορφωμένο είδωλο του αντίστοιχου στον επάνω κόσμο. Κάθε κίνηση στον επάνω κόσμο καθρεφτίζεται κάτω στο σκοτάδι και τη δυστυχία. Μέχρι που κάποια στιγμή οι υπόγειοι σωσίες απηύδησαν και έφεραν τον όλεθρο.
«Ποιοι είναι αυτοί οι υπόγειοι άνθρωποι;», ρωτά ένας τρομοκρατημένος χαρακτήρας. «Είμαστε Αμερικάνοι», ήρθε η πληρωμένη απάντηση-γροθιά στο στομάχι.
Η ταινία έχει εκληφθεί ως αλληγορία, συμβολίζει τον ρόλο του καπιταλισμού στη φυλετική ή άλλων μορφών εκμετάλλευση, με την ευμάρεια των λίγων να βασίζεται στην εκμετάλλευση ενός κόσμου που ζει στη σκιά.
Αυτήν την ερμηνεία τη ζήσαμε στο πετσί μας κατά τη διάρκεια της πανδημίας, τότε που είδα την ταινία αυτή. Όσοι από εμάς, της γενιάς του lockdown, είχαν την πολυτέλεια να έχουν καταφύγιο, ήταν επειδή κάποιοι άλλοι «αναντικατάστατοι εργαζόμενοι», που δεν μπορούσαν ούτε να αρρωστήσουν, μας εξυπηρετούσαν. Στην ταινία τα είδωλα παίζουν συχνά αυτόν τον ρόλο, προσφέροντας στους θεατές και αναγνώστες την άβολη εκδοχή της δικής τους ιστορίας. Δείχνοντάς μας έναν χαρακτήρα που αντικρίζει τον υπόγειο σωσία της, αλλά υπό γωνία, μέσα από έναν παραμορφωτικό καθρέφτη.
Ίσως αυτός να είναι ο λόγος που οι εμφανίσεις των doppelgängers φαίνεται να αυξάνονται σε στιγμές ακραίας βίας και αλλαγής. Η πρώτη σημαντική θεωρητική προσέγγιση του θέματος ήταν ένα δοκίμιο με τίτλο «Der Doppelgänger», του Otto Rank, ενός Αυστριακού ψυχαναλυτή, μαθητή του Sigmund Freud.
Σε αυτό υπέθετε ότι οι σωσίες, οι «διπλοί», ήταν εργαλεία για να εξωραϊστούν υποσυνείδητες επιθυμίες και φόβοι -το βιβλίο γράφτηκε το 1914, στις παραμονές του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Σε μια επανέκδοση του δοκιμίου το 1971, ο μεταφραστής του Rank, Harry Tucker Jr, αναρωτήθηκε: «Υπάρχει άραγε κάποια σχέση ανάμεσα στις εκτεταμένες κοινωνικές αναταραχές με τις επακόλουθες ανησυχητικές επιπτώσεις τους στο άτομο και το ενδιαφέρον του λόγιου κοινού για “διπλούς” που περιγράφονται με ευφάνταστες μορφές;».
Σίγουρα η άνοδος του ναζισμού και οι φρικαλεότητες του Ολοκαυτώματος ενέπνευσαν ακόμα ένα τέτοιο κύμα, καθώς οι καλλιτέχνες δημιούργησαν «διπλούς» για να απεικονίσουν τον μετασχηματισμό των παλιότερα φιλελεύθερων και ανοιχτών κοινωνιών. Τα παιδιά μετασχηματίστηκαν σε στρατιώτες. Οι συνάδελφοι σε δολοφόνους. Οι γείτονες σε όχλο. Σαν να είχε γυρίσει διακόπτης. Είναι η οικειότητα και η αναγνωρισιμότητα που κάνει αυτές τις μεταμορφώσεις τόσο επίπονες -και τι πιο οικείο και αναγνωρίσιμο από τον σωσία μας;
Είμαστε και πάλι σε μια ιστορικά κρίσιμη στιγμή, όπου ο φυσικός και πολιτικός μας κόσμος αλλάζει τόσο γρήγορα και τόσο καθοριστικά με τρόπο ασύλληπτο για την αντίληψή μας. Αυτός ήταν και ο λόγος που αποφάσισα να αρχίσω να παρακολουθώ τη δική μου «διπλή», σαν να κοιτάζω μέσα από μια κλειδαρότρυπα, από την οποία κοιτάζω τις δυνάμεις του κακού που δεν μπορώ να αντιμετωπίσω κατά πρόσωπο.
Αντί να ανησυχώ για το ότι ο κόσμος θα νομίζει ότι εγώ κι αυτή είμαστε το ίδιο πρόσωπο, άρχισα να επικεντρώνομαι στους τρόπους με τους οποίους φαίνεται ότι εκείνη μετατράπηκε στο «διπλό» του παλιού εαυτού της. Γιατί με μπέρδευε το ότι εγώ τελευταία έμαθα ότι αυτή καταπιανόταν με θεωρίες συνωμοσίας εδώ και χρόνια (κατά καιρούς διάφοροι στο διαδίκτυο μου επιτίθονταν για θέσεις που είχε υποστηρίξει εκείνη).
Πριν από την πανδημία, οι βασικές αξίες της έμοιαζαν κάπως σταθερές: φεμινισμός, σεξουαλική ελευθερία, δημοκρατία, βασικές αρχές φιλελευθερισμού. Ξαφνικά, άρχισε να μην τις εκφράζει τόσο. Μέσα σε λίγους μήνες την παρακολούθησα να περνά από την αμφισβήτηση των μασκών στα σχολεία, στην αμφισβήτηση του εκλογικού αποτελέσματος στο πλάι του κυρίου Bannon. Στη συνέχεια άρχισε να επιδοκιμάζει την επίθεση του Ανώτατου Δικαστηρίου ενάντια στο δικαίωμα στην άμβλωση, δημοσιεύοντας αναρτήσεις για τα όπλα που έχει στην κατοχή της και προειδοποιώντας ότι «γίνεται πόλεμος εναντίον μας».
Αυτό είναι ένα φαινόμενο που ξεπερνά πολύ τη Wolf. Πολλοί από εμάς το διέκριναν σε ανθρώπους που γνώριζαν, που σέβονταν και που αγαπούσαν ακόμα. Λέμε ο ένας στον άλλον ότι χάθηκαν στο λαγούμι τους, ανάμεσα στις φαντασιώσεις συνωμοσίας, να υιοθετούν εκφράσεις της Αποκάλυψης και να φαίνεται αδύνατο να τους προσεγγίσεις ούτε με λογική ούτε με συναίσθημα.
Αυτές οι αλλαγές ξανασχεδιάζουν τους πολιτικούς χάρτες, μετατοπίζοντας μέρος των παραδοσιακών φιλελεύθερων και των εναπομεινάντων πιστών του New Age προς την άκρα δεξιά. Η πομπή φορτηγατζήδων στον Καναδά τον Ιανουάριο του 2022. Η απόπειρα πραξικοπήματος, εμπνευσμένη από θεωρίες συνωμοσίας, στη Γερμανία στο τέλος του ίδιου έτους. Ο πόλεμος, που η δική μου σωσίας επιμένει να επικαλείται στις Ηνωμένες Πολιτείες.
Κι αυτό με φέρνει στη μορφή σωσία που με ανησυχεί περισσότερο: το φασιστικό κράτος-κλόουν που είναι ο πανταχού παρών doppelgänger των φιλελεύθερων δυτικών δημοκρατιών, που απειλεί διαρκώς να μας τυλίξει στις φλόγες του επιλεκτικού ανήκειν και της άγριας περιφρόνησής του. Η φιγούρα του doppelgänger έχει χρησιμοποιηθεί εδώ και αιώνες σαν προειδοποίηση για τις σκιώδεις εκδοχές του συλλογικού μας εαυτού και για τα τερατώδη πιθανά μέλλοντα.
Μήπως οι «διπλοί» μας μας κυρίευσαν; Όχι ακόμα, τουλάχιστον όχι όλους μας. Η πανδημία, όμως, σαν το αποκορύφωμα άλλων, για χρόνια καταπιεσμένων, καταστάσεων έκτακτης ανάγκης, οδήγησε την ανθρωπότητα σε ένα μέρος όπου δεν βρισκόταν πριν, ένα μέρος κοντινό, μα διαφορετικό, σαν σε παράλληλο κόσμο. Αυτό εξηγεί το αίσθημα παράδοξου που πολλοί από εμάς προσπαθούμε να εξηγήσουμε: όλα τόσο οικεία, ωστόσο κάτι δείχνει να μην πηγαίνει καλά. Περίεργοι άνθρωποι, ανάποδη πολιτική, ακόμη κι όσο κερδίζει έδαφος η τεχνητή νοημοσύνη, μια αυξανόμενη δυσκολία να διακρίνει κάποιος ποιος και τι είναι πραγματικό.
Αυτό το αίσθημα αποπροσανατολισμού -του να μην καταλαβαίνουμε ποιον μπορούμε να εμπιστευθούμε και τι να πιστέψουμε- για το οποίο συζητάμε μεταξύ μας; Για φίλους και αγαπημένους μας που μοιάζουν με ξένους; Είναι επειδή ο κόσμος μας άλλαξε, όμως, σαν να ζούμε ένα ομαδικό jet lag, οι περισσότεροι από εμάς λειτουργούμε ακόμη με τους ρυθμούς και τις συνήθειες των δεδομένων που άφησαν πίσω. Είναι πια καιρός να προσαρμοστούμε.
Οι doppelgängers, δείχνοντάς μας τις υπέρτατες αξίες αλλά και τις βίαιες συμπεριφορές που είναι οι μεγαλύτερες απειλές για τις κοινωνίες μας, μπορούν να μας ωθήσουν σε πιο σταθερό έδαφος.
*Η Naomi Klein είναι Καθηγήτρια στο University of British Columbia. Τελευταίο της βιβλίο το «Doppelganger: A Trip Into the Mirror World» (2023).
© 2023 The New York Times Company