Η κρίση χρέους της Πορτογαλίας και η διάσωση της χώρας από το ΔΝΤ έχει προφανώς επιπτώσεις στις τράπεζες της χώρας. Οι πιστωτικές τους αξιολογήσεις υποβαθμίστηκαν σε «junk», αποκλείστηκαν από τις διεθνείς αγορές κεφαλαίου, οι τιμές των μετοχών τους υποχώρησαν σημαντικά και όλες οι κορυφαίες τράπεζες της χώρα- πλην μιας- εμφάνισαν ζημιές το 2011. Η κυβέρνηση αναγκάστηκε να διοχετεύσει πάνω από 6 δισ. ευρώ για τη στήριξη τους.

Μέσα από όλες αυτές τις δυσκολίες ωστόσο, ξεπηδά ένας πιο ισχυρός τραπεζικός κλάδος έτοιμος για ανάκαμψη και ανάπτυξη στην μετά κρίση εποχή. «Οι κεφαλαιακοί δείκτες των πορτογαλικών τραπεζών είναι σήμερα υψηλότεροι από ποτέ», λέει ο Fernando Urlich, επικεφαλής της Banco BPI. «Υπήρξε σημαντική απομόχλευση. Οι δείκτες δανείων- καταθέσεων έχουν βελτιωθεί σημαντικά. Το όλο σύστημα είναι πολύ ισχυρότερο από ό,τι ήταν δυο ή τρία χρόνια πριν».

Οι τραπεζίτες στην Πορτογαλία θεωρούν τον εαυτό τους θύμα της κρίσης σε αντίθεση με χώρες όπως η Ιρλανδία ή η Ισπανία, όπου ιδρύματα έχουν κατηγορηθεί ότι δάνειζαν άκριτα. Ούτε υπάρχει την Πορτογαλία κρίση εμπιστοσύνης που να οδηγεί σε απόσυρση καταθέσεων όπως συμβαίνει στην Ελλάδα, όπου από το 2009 έχουν φύγει από τις τράπεζες 70 δισ. ευρώ.

«Οι καταθέσεις στην Πορτογαλία αυξάνονται σταθερά», λέει κορυφαίο στέλεχος πορτογαλικής τράπεζας. «Δεν υπήρξε φούσκα στα ακίνητα για να σκάσει και να οδηγήσει σε υποτίμηση ενεργητικού. Δεν υπάρχουν σημαντικές επενδύσεις σε τοξικά στοιχεία ενεργητικού. Η εμπιστοσύνη στο σύστημα παραμένει ισχυρή».

Φαινόμενο ντόμινο

Πριν την κρίση χρέους, οι πορτογαλικές τράπεζες ήταν κερδοφόρες, χρηματοοικονομικά ισχυρές και με ικανοποιητικές προβλέψεις, λένε στελέχη τους. Ούσες προσκολλημένες σε παραδοσιακά επιχειρηματικά μοντέλα εμφάνιζαν μέση απόδοση κεφαλαίου στο 7,5% εντός του 2010. Όπως όμως το κόστος δανεισμού της χώρας έπαιρνε την ανιούσα, οι τράπεζες βρέθηκαν υπό αυξανόμενη κυβερνητική πίεση προκειμένου να επενδύσουν σε κρατικά ομόλογα, κάτι που πυροδότησε έναν κύκλο υποβαθμίσεων και πτώσης μετοχικών τιμών.

Οι διαδοχικές περικοπές της πορτογαλικής πιστοληπτικής αξιολόγησης οδήγησαν σε καθοδικό σπιράλ ανάλογων υποβαθμίσεων για τις τράπεζες. Αποτέλεσμα ήταν οι αγορές να κλείσουν για τα πορτογαλικά ιδρύματα, ενώ τα μέτρα λιτότητας που επέβαλε το οικονομικό πρόγραμμα και η συνεπόμενη ύφεση έπληξαν ακόμη περισσότερο τις αξιολογήσεις. Έως τον Σεπτέμβριο του 2011, το ROE είχε υποχωρήσει στο 2,3%.

Κατά την τελευταία δέσμη περικοπών, η Moody’s υποβάθμισε (ή μερικώς υποβάθμισε) και τις πέντε μεγάλες τράπεζες της χώρας επισημαίνοντας ότι τόσο η ποιότητα του ενεργητικού τους όσο και η κερδοφορία τους θα επιδεινωθούν λόγω της κακής οικονομικής κατάστασης της Πορτογαλίας. Ακόμη, όπως ανέφερε η Moody’s, οι πορτογαλικές τράπεζες ανέλαβαν ένα επιπλέον ρίσκο έχοντας στην κατοχή τους κυβερνητικό χρέος».

Πρακτικά εκτός αγορών από τον Μάιο του 2010 οι πορτογαλικές τράπεζες, όπως και πολλές άλλες στην ευρωζώνη, αναγκάστηκαν να στηριχθούν στην ρευστότητα της ΕΚΤ, από την οποία στη διετία δανείστηκαν από 40 έως 50 δισ. ευρώ. Ο δανεισμός από την ΕΚΤ ανήλθε σε επίπεδο ρεκόρ το Μάρτιο και έφτασε τα 56,3 δισ. ευρώ σημειώνοντας αύξηση 18% έναντι του προηγούμενου μήνα.

Αυτό μερικώς οφείλεται στις πράξεις χρηματοδότησης (LTRO) της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας.

Πορτογάλοι τραπεζίτες αναφέρουν εξάλλου ότι ξένες τράπεζες χρησιμοποιούν τις θυγατρικές τους στη χώρα για να δανείζονται κεφάλαια από την ΕΚΤ σε τέτοιους όρους. Η τριετής έκδοση τον Δεκέμβριο του 2011 και τον Φεβρουάριο του 2012 οδήγησαν σε σημαντική χαλάρωση των δυσμενών συνθηκών ρευστότητας που αντιμετώπιζαν οι πορτογαλικές τράπεζες. Σύμφωνα με τον Carlos Costa, Διοικητή της Κεντρικής Τράπεζας της Πορτογαλίας, πάνω από το 80% των κεφαλαίων της ΕΚΤ που δόθηκαν ως δάνειο είναι τριετούς διάρκειας, δίνοντας σταθερή πηγή ρευστότητας έως το 2015.

Ο Antonio Vieira Monteiro επικεφαλής της Santander Totta λέει ότι η ΕΚΤ λειτουργεί ως κεντρικός αντισυμβαλλόμενος για μια δυσλειτουργική αγορά χρήματος. Ακόμη και όταν επιστρέψει η εμπιστοσύνη, αναμένουμε ότι οι αγορές θα παίζουν πλέον μειωμένο ρόλο στην εξασφάλιση της τραπεζικής ρευστότητας. «Οι προσπάθειες απομόχλευσης θα μειώσουν τις απαιτήσεις ρευστότητας και οι τράπεζες που βρέθηκαν τώρα εκτός αγορών θα σκεφθούν πολύ σοβαρά σε ποιο βαθμό θα θελήσουν να είναι στο μέλλον εξαρτημένες από τις αγορές».

Μετρώντας τις ζημιές

Αντιμέτωπες με την οικονομία σε βαθιά ύφεση, το έκτακτο κόστος της μερικής μεταφοράς των συνταξιοδοτικών ταμείων στο εθνικό σύστημα υγείας και οι απαιτήσεις της Ευρωπαϊκής Τραπεζικής Αρχής για βελτίωση κεφαλαιακών δεικτών και για αύξηση προβλέψεων, οι πέντε μεγαλύτερες τράπεζες της Πορτογαλίας εμφάνισαν συνολικές ζημιές που ξεπέρασαν το 1,5 δισ. ευρώ στο 2011. Μόνο η Santander Totta, θυγατρική της ισπανικής Santander κατάφερε να εμφανίσει κέρδη (64,1 εκατ. ευρώ). Καθώς η οικονομία συρρικνώθηκε κατά 1,6% το 2011 και προβλέπεται να συρρικνωθεί ακόμη κατά 3,4% το 2012, οι μεγαλύτερες προβλέψεις για επισφάλειες και τα στοιχεία ενεργητικού των οποίων η αποτίμηση μειώνεται πλήττουν επίσης τα ετήσια αποτελέσματα, μια και τα μη εξυπηρετούμενα δάνεια θα αντιστοιχούν στο 6,9% των συνολικών στοιχείων ενεργητικού τον Σεπτέμβριο του 2012.

Η Millennium BCP η μεγαλύτερη βάσει καταθέσεων εισηγμένη τράπεζα της Πορτογαλίας κατέγραψε το 2011 τη μεγαλύτερη ζημιά (788,2 εκατ. ευρώ), ακολουθούμενη από την Caixa Geral de Depositos (488,4 εκατ. ευρώ). H Banco BPI, η μικρότερη από τις πέντε ανακοίνωσε ζημιά 204 εκατ. ευρώ, ενώ η Banco Espirito Santo, η μεγαλύτερη τράπεζα σε όρους μετοχικής αξίας, κατέγραψε ζημιές 108,8 εκατ. ευρώ. «Στο 2011 υπήρξε μια γενναία και συντονισμένη προσπάθεια από τις πορτογαλικές τράπεζες ώστε να πληρώσουν τις επιπρόσθετες προβλέψεις, την απομόχλευση και τους υψηλότερους κεφαλαιακούς δείκτες», λέει ένα στέλεχος πορτογαλικής τράπεζας.

«Είναι τώρα σε πολύ ισχυρότερη θέση ώστε να επωφεληθούν από την ανάκαμψη. Ο κ. Urlich, λέει ότι η Banco BPI θα καταγράψει θετικά αποτελέσματα για το πρώτο τρίμηνο του 2012 και περιμένει να επιστρέψει στην κερδοφορία εντός του τρέχοντος έτους.

Στο προηγούμενο έτος η μόνη σχεδόν θετική συνεισφορά στα μεγέθη των πορτογαλικών τραπεζών προήλθε από τις δραστηριότητές τους στο εξωτερικό-ειδικά αυτές στις ταχέως αναπτυσσόμενες πρώην πορτογαλικές αποικίες (Αγκόλα και Μοζαμβίκη).

Το πακέτο διάσωσης των 78 δισ. ευρώ που η Πορτογαλία διαπραγματεύθηκε με την Τρόικα το Μάιο του 2011 περιλαμβάνει μέτρα για την ενίσχυση του χρηματοοικονομικού κλάδου ως έναν από τους τρεις βασικούς του πυλώνες. Οι άλλοι δύο είναι δημοσιονομική ενοποίηση και οι ευρείες οικονομικές μεταρρυθμίσεις για να χτυπηθεί η χαμηλή ανάπτυξη και η περιορισμένη ανταγωνιστικότητα. Όλα αυτά δείχνουν ότι στον πυρήνα του προβλήματος βρίσκεται η αδυναμία της χώρας. Το τριετές πρόγραμμα προσαρμογής προβλέπει «μια ισορροπημένη και εύτακτη απομόχλευση των τραπεζών», εξασφαλίζοντας επαρκή κεφάλαια για να αντιμετωπιστούν οι προκλήσεις του οικονομικού περιβάλλοντος και η ισχυρότερη τραπεζική εποπτεία.

Το πακέτο διάσωσης των 78 δισ. ευρώ περιλαμβάνει ακόμη κεφάλαια ανακεφαλαιοποίησης ύψους 12 δισ. ευρώ, η χρήση του 50% των οποίων αποφασίστηκε τις προηγούμενες ημέρες.

Κατά τη συμφωνία, οι τράπεζες θα πρέπει να μειώσουν τον λόγο δανείων προς καταθέσεις από το σχεδόν 170% το 2009 σε λιγότερο από 120% έως το 2014. Έως το τέλος του 2011, ο μέσος όρος για το τραπεζικό σύστημα είχε υποχωρήσει στο 143%, έναντι 158% ένα χρόνο νωρίτερα, καθώς οι πιστώσεις προς τον ιδιωτικό τομέα μειώθηκαν, οι καταθέσεις αυξήθηκαν και ορισμένα ξένα κεφάλαια επαναπατρίστηκαν. Οι τραπεζίτες έχουν την πίστη ότι ο κλάδος άνετα θα καταφέρει τον στόχο του 2014.

Ο κ. Vieira Monteiro της Santander Totta λέει ότι η τράπεζα «έχει ρίξει βάρος στις προσπάθειες απομόχλευσης μέσω ενός μείγματος πωλήσεων ενεργητικού, φυσικών αποσβέσεων δανείων και ισχυρής αύξησης της καταθετικής της βάσης. Δεν αναμένουμε περαιτέρω απομόχλευση να αποτελέσει εμπόδιο στη δραστηριότητά μας. Το βιβλίο εταιρικών δανείων μπορεί ακόμη και να μεγαλώσει αν υπάρξει η κατάλληλη ζήτηση», επισημαίνει.

Κεφαλαιακή ενίσχυση

Το κλείσιμο των αγορών και η ανάγκη για απομόχλευση προκάλεσαν πέρσι αυτό που οι εφημερίδες της Λισσαβόνας αποκαλούν «πόλεμος καταθέσεων». Σε αυτόν, οι τράπεζες ανταγωνίζονται επιθετικά για τα χρήματα των καταθετών προσφέροντας επιτόκια που άγγιζαν το 6% και 7%. Αυτό έπληξε τα περιθώρια και τροφοδότησε τις απώλειες κερδών, καθώς τα επιτόκια δανεισμού δεν αντιστάθμισαν τα επιτόκια καταθέσεων.

Η κεντρική τράπεζα αναγκάστηκε να παρέμβει για να κατευνάσει τις… εχθροπραξίες περιορίζοντας τα καταθετικά spreads στις 300 μονάδες βάσης πάνω από το Euribor τον Νοέμβριο του 2011 και στις 225 μονάδες βάσης τον Μάρτιο του 2012. Τα μέγιστα επιτόκια καταθέσεων από τότε υποχώρησαν σε περίπου 4%.

Τα stress tests του Δεκεμβρίου βρήκαν τις πορτογαλικές τράπεζες να υπολείπονται λιγότερα από 6,95 δισ. ευρώ προκειμένου τα Tier I κεφάλαιά τους στο τέλος του 2011 να ανέρχονται στο ελάχιστο απαιτούμενο ποσοστό του 9%.

Οι επιπρόσθετες απαιτήσεις περιέχουν σε μεγάλο βαθμό αυστηρότερους κανόνες για να καλυφθεί η έκθεση σε Ελληνικά, Πορτογαλικά, Ισπανικά και άλλα προβληματικά κρατικά ομόλογα. Μια ειδική επί τόπου έρευνα στην ποιότητα των πορτογαλικών τραπεζικών στοιχείων ενεργητικού που διενεργήθηκε υπό την εποπτεία της «τρόικας» τον Οκτώβριο του 2011 απαίτησε από τις Millenium BCP, Caixa Geral και Banco Espirito Santo να προχωρήσουν σε επιπλέον προβλέψεις ύψους 381, 153 και 125 εκατ. ευρώ, αντιστοίχως.

Η κεφαλαιακή ενίσχυση πρέπει ακόμη να λάβει υπόψη της την μερική μεταφορά των κεφαλαίων από τραπεζικά συνταξιοδοτικά ταμεία προς το Δημόσιο, η οποία πραγματοποιήθηκε το 2011. Πρόκειται για έναν διακανονισμό που απέφερε στο Δημόσιο ποσό ισοδύναμο με το 3,5% του ΑΕΠ, δίνοντας τη δυνατότητα στον κεντροδεξιό κυβερνητικό συνασπισμό του Πρωθυπουργού Pedro Passo Coelho να καταγράψει στον προϋπολογισμό έλλειμμα 4,2% του ΑΕΠ- σημαντικά χαμηλότερο του στόχου για 5,9%και λιγότερο από το μισό του 2010, όταν το αντίστοιχο μέγεθος είχε βρεθεί στο 9,8%.

Τέσσερις από τις πέντε μεγάλες τράπεζες θα πρέπει να συγκεντρώσουν νέα κεφάλαια πριν τον Ιούλιο του 2012 προκειμένου να ανταποκριθούν στις νέες απαιτήσεις της ευρωπαϊκής Τραπεζικής Αρχής. Η εξαίρεση αφορά την Santander Totta, η οποία κατάφερε έως το τέλος του 2011 να διαμορφώσει το Tier I στο 11,1%. Η Banco Espirito Santo εξετάζει το ενδεχόμενο να αντλήσει κεφάλαια μόνο από τους μετόχους της χωρίς να επιβαρύνει το «ταμείο» των 12 δισ. ευρώ που προορίζονται για ανακεφαλαιοποιήσεις.

Συναντώντας ελλείψεις

Πέρα από το να βρίσκεται σε κατάσταση ώστε να δεχθεί δημόσια κεφάλαια μαζί με ό,τι αυτό σημαίνει (σύμφωνα με την τρόικα: συγκεκριμένους κανόνες διοίκησης, διαδικασία αναδιάρθρωσης και απαγορεύσεις σε αντιστοιχία με τους ευρωπεριορισμούς που σχετίζονται με την ανταγωνιστικότητα), το να συμφωνήσει η οικογένεια Espirito Santo σε κρατική ενίσχυση της τράπεζας, δεν είναι εύκολη απόφαση, αφού το 1974, με τις εθνικοποιήσεις επιχειρήσεων που ακολούθησαν την «επανάσταση των γαρυφάλλων», η συγκεκριμένη οικογένεια έχασε τα περιουσιακά της στοιχεία και εκδιώχθηκε από τη χώρα. Τα υπάρχοντά τους ανακτήθηκαν στις αρχές της δεκαετίας του 1990, όταν το μεγαλύτερο μέρος του τραπεζικού κλάδου ιδιωτικοποιήθηκε ξανά.

Τον Απρίλιο του 2012 η Banco Espirito Santo ανακοίνωσε δημόσια πρόσφορά ύψους 1,01 δισ. ευρώ προκειμένου να καλύψει τις νέες κεφαλαιακές απαιτήσεις. Οι βασικοί μέτοχοι της τράπεζας που αντιστοιχούν στο 50,63% του μετοχικού της κεφαλαίου συμφώνησαν να εξαντλήσουν πλήρως τα δικαιώματά τους στην εγγραφή. Διάφορες επενδυτικές τράπεζες συμφώνησαν να αναλάβουν τη διάθεση του υπόλοιπου ποσοστού. Η τράπεζα προσφέρει τους νέους τίτλους με discount σχεδόν 66% επί της τιμής κλεισίματος προ της ανακοίνωσης.
Τον Δεκέμβριο του 2012, η EBA υπολόγισε την κεφαλαιακή έλλειψη της Banco Espirito Santo σε κάτι λιγότερο από 1,6 δισ. ευρώ.

Η Banco Espirito Santo προέβλεψε ότι η έκδοση θα αυξήσει τον δείκτη Tier I από το 9,21% στο 10,75% όπως προκύπτει από τα σταθμισμένα με βάση το ρίσκο στοιχεία ενεργητικού στο τέλος του 2011. Όταν αυτό συμβεί θα ανταποκρίνεται τόσο στις απαιτήσεις της Ευρωπαϊκής Τραπεζικής Αρχής, όσο και στην προδιαγραφή της κεντρικής τράπεζας της χώρας για δείκτη στο 10% έως το τέλος του 2012- αν και αυτό το μέγεθός μετριέται πιο δύσκολα. Η είδηση για την νέα έκδοση της Banco Espirito-την τρίτη μέσα σε διάστημα 6 μηνών- οδήγησε στην σημαντική υποχώρηση της μετοχής. Συνολικά, και από τις τρεις αυξήσεις, η τράπεζα εκτιμάται ότι συγκέντρωσε 3,5 δισ. ευρώ.

Τραπεζική μετακύλιση

Οι κεφαλαιακές ενέσεις εκ μέρους των τραπεζών θα δημιουργήσουν «δύο διαφορετικούς τύπους τραπεζών», επισημαίνει ένα υψηλόβαθμο στέλεχος. «Αφενός θα είναι αυτές που εστιάζουν στην παραγωγή αρκετού ρευστού ώστε να αποπληρώσουν το δημόσιο» και αφετέρου αυτές που «έχουν την ευκαιρία να κερδίσουν μερίδιο αγοράς». Άσχετα από το εάν αυτή η πρόβλεψη αποδειχθεί ή όχι ακριβής, οι τραπεζίτες συμφωνούν ότι τα επιχειρηματικά μοντέλα αλλάζουν.

Η λιανική, που παλαιότερα στηριζόταν σε μεγάλο βαθμό στο cross selling, πείθοντας πελάτες με στεγαστικό δάνειο να αγοράσουν και άλλα προϊόντα, έχει πλέον εστιάσει περισσότερο στο δανεισμό μικρών και μεσαίων επιχειρήσεων του εξαγωγικού κλάδου που αξίζει να δανειοδοτηθούν, αλλά και στην αύξηση του τζίρου επί συναλλαγών που έχουν προμήθειες.

Οι πηγές χρηματοδότησης είναι κάτι ακόμη που αλλάζει. «Η χρήση των κεφαλαιαγορών για χρηματοδότηση είναι ένα σχετικά νέο φαινόμενο για τις πορτογαλικές τράπεζες το οποίο έχει ιστορία μικρότερη της 10ετίας», λέει ο κ. Ulrich. «Το να επιστρέψουμε στο μοντέλο όπου οι καταθέσεις αποτελούσαν την κύρια πηγή ρευστότητας, είναι σαν να επιστρέφουμε στο προ20ετίας μοντέλο διοίκησης των τραπεζών. Είναι πολύ δύσκολο να προβλέψει κανείς το πότε θα ξανανοίξουν οι αγορές. Μέχρι τότε, διοικούμε την τράπεζα με βάση πολύ συντηρητικές αρχές, σαν η χρηματοδότηση μέσω αγορών να μη υπήρχε».

Όπως και η ίδια η Πορτογαλία, οι πορτογαλικές τράπεζες έχουν μπροστά τους μια μεγάλη ανηφόρα- αυτή της κρίσης. Έχουν ακόμη μπροστά τους και την χειρότερη ύφεση που μαστίζει τη χώρα εδώ και 30 χρόνια. Δουλεύοντας ώστε οι τράπεζές τους να βγουν από τη στενωπό ευέλικτες, ανθεκτικές και χρηματοοικονομικά ισχυρές, οι τραπεζίτες ευελπιστούν ότι οι επί μακρόν καθυστερούμενες οικονομικές μεταρρυθμίσεις που τώρα εφαρμόζονται θα δημιουργήσουν μια πιο ανταγωνιστική οικονομία εντός της οποίας θα μπορέσουν να αναπτυχθούν. Ωστόσο δεν περιμένουν να συμβούν όλα από τη μια στιγμή στην άλλη. «Ο δρόμος της ανάκαμψης θα είναι αργός και γεμάτος σκαμπανεβάσματα», λέει ο κ. Vieira Monteiro.