Wolf: Η Ευρώπη έχασε το ισχυρότερο όπλο της

Τι έχουν κάνει για μας οι Ρωμαίοι; Στην ταινία «Life of Brian» των Monty Python, οι απαντήσεις περιλάμβαναν τα υδραγωγεία, τα λουτρά και την ειρήνη.

Αν, όμως, η σωστή απάντηση είναι «έπεσε η αυτοκρατορία τους»; Εν ολίγοις, ο μετασχηματιστικός ρόλος της δυτικής Ευρώπης στη παγκόσμια ιστορία οφείλεται στην απουσία μιας πανευρωπαϊκής αυτοκρατορίας.

Το γεγονός δημιούργησε αυτό που ο ιστορικός Walter Scheidel αποκαλεί «ανταγωνιστικό κατακερματισμό» της δυτικής Ευρώπης. Ο ανταγωνισμός οδήγησε τις εμπορικές, πνευματικές, τεχνολογικές, νομικές και πολιτικές αλλαγές που οδήγησαν στο τέλος στην βιομηχανική επανάσταση. Έκτοτε, όλα άλλαξαν.

Το όφελος του κατακερματισμού είναι η κεντρική ιδέα του βιβλίου «Escape from Rome» του Scheidel, που εκδόθηκε το 2019. Η ιδέα δεν ήταν καινούρια. Αλλά ο Scheidel την επανέφερε, ορίζοντας πως η ρίζα της προόδου της δυτικής Ευρώπης βρίσκεται στην ανικανότητα οποιασδήποτε ύστερης δύναμης να επαναλάβει αυτό που έκανε η Ρώμη. Σε αντίθεση με την Κίνα, τη Μέση Ανατολή ή την Ινδία, η αυτοκρατορία δεν επέστρεψε ποτέ.

Για 1.500 χρόνια, τα ευρωπαϊκά κράτη ανταγωνίζονταν μεταξύ τους. Σκεφτείτε το σαν την θεωρία των «σκορπιών μέσα σε ένα μπουκάλι» στην ευρωπαϊκή ιστορία. Οι σκορπιοί χρειάζονταν να αναπτύξουν δηλητηριώδη κεντριά για να επιβιώσουν και να ευημερήσουν σε αυτό το τρομακτικό περιβάλλον. Το έκαναν –τόσο, μάλιστα, που ένα μικρό ευρωπαϊκό νησί κατέκτησε μεγάλο μέρος του κόσμου και άρχισε τη βιομηχανική επανάσταση. Ορισμένα κράτη αποσύρθηκαν από τον ανταγωνισμό. Αλλά οι καινοτομίες και οι ιδέες που κατεστάλησαν σε ορισμένα μέρη, απλά μεταφέρθηκαν αλλού.

Οι Ευρωπαίοι δημιούργησαν αυτοκρατορίες στον υπόλοιπο κόσμο, αλλά όχι στην Ευρώπη. Αυτό, όπως υποστηρίζει ο Scheidel, είναι που είχε σημασία. Αντιπαραβάλλει τον ευρωπαϊκό ανταγωνισμό με την ιμπεριαλιστική στασιμότητα αλλού.

Οι κινεζικές και ρωμαϊκές αυτοκρατορίες, όπως γράφει, είχαν κοινό «κάποιο βαθμό ενοποίησης της αγοράς και άνιση κατανομή… ανάπτυξης… που περιορίζονταν από τη χαμηλή κρατική ικανότητα, τη διαδεδομένη καταστρατήγηση από τις ελίτ και τη μακροχρόνια έλλειψη καινοτομίας, δημιουργίας ανθρώπινου κεφαλαίου και της κατά τον Σουμπέτερ [καθοδηγούμενης από την καινοτομία] ανάπτυξης».

Οι αυτοκρατορίες παρείχαν ειρήνη, για κάποιο χρονικό διάστημα, αλλά ήταν μηχανές εκμετάλλευσης. Στην Ευρώπη, τέτοια καθεστώτα ηττήθηκαν από τα καθεστώτα που προώθησαν επιτυχώς την καινοτομία.

Γιατί παρέμεινε κατακερμαστισμένη η Ευρώπη; Η απάντηση φαίνεται να είναι η γεωγραφία –τα βουνά και οι θάλασσες. Εύφορες περιοχές που μπορούν να στηρίξουν μεγάλους πληθυσμούς και άρα να πληρώσουν υψηλή φορολογία δεν ήταν πολύ μεγάλες και δεν βρίσκονταν πολύ κοντά. Η αποδοτικότητα της Ρώμης σε στρατιωτικούς όρους δεν αντιγράφηκε.

Τον 19 και τον 20 αιώνα, οι οικονομίες της δυτικής Ευρώπης αυξήθηκαν δραματικά: το 2022 το πραγματικό κατά κεφαλήν ΑΕΠ της δυτικής Ευρώπης ήταν 19 φορές αυτό που ήταν προ 200 ετών. Το προσδόκιμο ζωής επίσης αυξήθηκε, από τα 36 έτη το 1820 στα 82 το 2020.

Η επανάσταση εξαπλώθηκε από την Ευρώπη σε όλον τον κόσμο. Οι ΗΠΑ είναι η κορυφαία οικονομία του κόσμου από το δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα. Πιο πρόσφατα, η ευημερία της Κίνας έχει εκτιναχθεί. Ο κόσμος έχει αλλάξει. Είναι πολύ πιο πλούσιος.

Η τεχνολογική πρόοδος έχει επίσης δημιουργήσει ευκαιρίες για έντονο παγκόσμιο ανταγωνισμό. Αυτό έχει τεράστιες επιπτώσεις. Μέχρι πρόσφατα, η μόνη τεχνολογικά προηγμένη, σε κλίμακα ηπείρου, οικονομία ήταν οι ΗΠΑ. Η Σοβιετική Eνωση προσπάθησε να γίνει, αλλά απέτυχε, εκτός του στρατιωτικού πεδίου.

Σήμερα, ωστόσο, η Κίνα είναι μια τέτοια υπερδύναμη. Η Ινδία μπορεί επίσης να γίνει. Σήμερα, λοιπόν, το «μπουκάλι» είναι ο κόσμος και όχι η Ευρώπη, και οι πιο επικίνδυνοι σκορπιοί έχον το ίδιο μέγεθος με τις παλιές αυτοκρατορίες: πράγματι, ένας από αυτούς, η Κίνα, είναι το πραγματιστικό παράδειγμα μιας αρχαίας αυτοκρατορίας.

Ποια είναι η θέση της Ευρώπης, που είναι και η αρχή αυτής της επανάστασης; Ο πληθυσμός της ΕΕ είναι 450 εκατ., πολύ μικρότερος από αυτόν της Κίνας, πόσο μάλλον της Ινδίας, αλλά σημαντικά μεγαλύτερος από αυτόν των ΗΠΑ.

Σε όρους ισοτιμίας αγοραστικής δύναμης, η οικονομία της είναι μικρότερη από αυτές των ΗΠΑ και της Κίνας, αλλά και πάλι είναι πολύ μεγάλη. Αλλά, όπως σημειώθηκε στην έκθεση Ντράγκι και επίσης στο «The Constitution of Innovation», μια πρόσφατη εργασία των  Luis Garicano, Bengt Holmström και Nicolas Petit, η ΕΕ και η ευρωζώνη υστερούν στην παραγωγικότητα. Δυσκολεύεται επίσης να κινητοποιήσει τους οικονομικούς και δημογραφικούς πόρους της, που είναι πολύ μεγαλύτεροι από αυτούς της Ρωσίας, προκειμένου να εγγυηθεί την ίδια της την ασφάλεια χωρίς την προστασία της αμυντικής ομπρέλας των ΗΠΑ.

Ίσως, η ΕΕ μπορεί να κάνει αυτό που πρέπει να κάνει αν και το ιστορικό της στον κατακερματισμό πάντα θα την κάνει να μοιάζει περισσότερο με διαμάχη μεταξύ κυρίαρχων κρατών παρά με ένα κυρίαρχο κράτος.

Αυτό, όπως υποστηρίζει η προαναφερθείσα εργασία, ήταν η υπόσχεση της «ενιαίας αγοράς»: πρέπει απλά να προσπαθήσει περισσότερο. Μπορεί κανείς επίσης να υποστηρίξει πως αυτό ισχύει και για την πρόκληση της ασφάλειας.

Ωστόσο, αυτό δεν είναι εντελώς πειστικό. Η κυριαρχία, η εθνική ταυτότητα, η πολιτική και η φορολόγηση (μια έκφραση των υπολοίπων) παραμένουν σταθερά εθνικά. Γι’ αυτό η ολοκλήρωση της ενιαίας αγοράς υπήρξε τόσο δύσκολη. Ισχύει ακόμα περισσότερο στην άμυνα, όπου η έλλειψη συντονισμού καθιστά αναπόφευκτο ότι θα υπάρχουν οι «τζαμπατζήδες».

Επιπλέον, οι οικονομίες κλίμακας, το εύρος και, πάνω απ’ όλα, η συγκέντρωση, παίζουν τεράστιο ρόλο στις πιο προηγμένες σύγχρονες τεχνολογίες. Οπωσδήποτε δεν είναι τυχαίο, όπως σημειώνει ο Pau Krugman, πως η ψηφιακή επανάσταση έχει συγκεντρωθεί στην Silicon Valley. Θα δέχονταν οι Ευρωπαίοι (ή θα μπορούσαν να δημιουργήσουν) ένα τέτοιο υπερσύμπλεγμα; Θα πρέπει να αμφιβάλλουμε.

Αν είναι έτσι και αν αυτό δεν επηρεάζει μόνο την παραγωγικότητα, αλλά και την ικανότητα να υπερασπιστεί την ασφάλειά της, τότε το συμπέρασμα μπορεί να είναι ότι η Ευρώπη υποφέρει τώρα από ένα παράδοξο της ιστορίας της: ο κατακερματισμός που έκανε τα κράτη της ισχυρά και πλούσια αποτελεί, στον νέο κόσμο, εμπόδιο για να παραμείνουν έτσι. Σε μια εποχή υπερδυνάμεων σε κλίμακα ηπείρου, ο κατακερματισμός της Ευρώπης μπορεί να είναι ένα ανυπέρβλητο μειονέκτημα.

Ωστόσο, υπάρχει και μια πιο ευχάριστη πιθανότητα. Η αυτοκρατορική αποστέωση παραμένει απειλή για τα τεράστια κράτη. Αυτό το βλέπουμε στην υπερβολική συγκέντρωση της εξουσίας στην Κίνα και στην απόπειρα δημιουργίας μιας διεφθαρμένης απολυταρχίας στις ΗΠΑ.

Ίσως οι Ευρωπαίοι θα πρέπει να συνεχίσουν να χαίρονται που η Ρώμη έπεσε και, παρά τις πολλές προσπάθειες, δεν επανήλθε ποτέ.

© The Financial Times Limited 2025. All rights reserved.
FT and Financial Times are trademarks of the Financial Times Ltd.
Not to be redistributed, copied or modified in any way.
Euro2day.gr is solely responsible for providing this translation and the Financial Times Limited does not accept any liability for the accuracy or quality of the translation