Γιατί ο Τάσος Γιαννίτσης εισηγείται την «αρχή της προνοητικότητας»

Στο εξαιρετικό βιβλίο του «Ελλάδα 1953-2024, Χρόνος και Πολιτική Οικονομία» (Εκδόσεις Πατάκη), ο ομότιμος καθηγητής Οικονομικών Επιστημών του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (ΕΚΠΑ) και πρώην υπουργός Τάσος Γιαννίτσης, σε μια διεισδυτική και πολύπλευρη ανάλυση της μεταπολιτικής πορείας της ελληνικής οικονομίας, αποτυπώνει με ακρίβεια τις συνθήκες κάτω από τις οποίες θα χρειαστεί να πορευτεί η Ελλάδα τις επόμενες δεκαετίες του 21ου αιώνα. Δεκαετίες κρίσιμες και ζωτικές για κάθε χώρα του πλανήτη, ο οποίος γνωρίζει και πρωτόγνωρες από κάθε άποψη αλλαγές.

Αλλαγές επιστημονικές, τεχνολογικές και περιβαλλοντολογικές, με κύριο χαρακτηριστικό τους την κυριαρχία της γνώσης, τη συσσώρευση τεχνολογίας και την ανάδειξη της τεχνητής νοημοσύνης σε κορυφαίο συντελεστή παραγωγής οικονομικού, κοινωνικού και πολιτιστικού κεφαλαίου.

Έτσι, όπως γράφει ο Τάσος Γιαννίτσης, στις δεκαετίες που ακολουθούν, η μεγάλη διαφορά μεταξύ των κοινωνιών θα καθορίζεται από το είδος του κράτους και της διακυβέρνησης τους. Υπό αυτές τις νέες συνθήκες οι απαιτήσεις σε όρους έκτασης και ποιότητας της εφαρμογής πολιτικών αντιμετώπισης της πολυπλοκότητας και πραγματοποίησης θεσμικών και οργανωτικών μεταρρυθμίσεων, είναι σημαντικά διαφορετικές σε σχέση με το παρελθόν.

Και τούτο διότι, πολύ σωστά επισημαίνει ο συγγραφέας, η ταχύτητα των εξελίξεων και των απαιτήσεων είναι τόσο ισχυρή, με αποτέλεσμα ο χρόνος και ο τρόπος λειτουργίας του υποδείγματος διακυβέρνησης που επικράτησε για πολλές δεκαετίες να οδηγεί σε χάσμα μεταξύ αντικειμενικών απαιτήσεων και ικανοτήτων αντιμετώπισης τους.

Η διακυβέρνηση, σε κάθε εποχή, απαιτεί διαφορετικές γνώσεις, ευαισθητοποιήσεις, ιεραρχήσεις, επιλογές, ευθύνες και αίσθηση του «τι είναι αναγκαίο», «τι είναι εφικτό» και «πώς κάνεις το μη εφικτό εφικτό».

Σημάδι ότι το πρότυπο διακυβέρνησης δεν είναι αποτελεσματικό αποτελεί ο πολλαπλασιασμός των σοβαρών προβλημάτων και οι αδύναμες επιδόσεις της χώρας. Άκριτη αποδοχή του υποδείγματος αυτού σημαίνει ότι αποδεχόμαστε μια ακόμα μεγαλύτερη συμπίεση των κοινωνικών προσδοκιών για καλύτερες προοπτικές.

Αναλύσεις για ποιους λόγους άλλες κοινωνίες εξελίσσονται πιο ικανοποιητικά και άλλες όχι έχουν αναδείξει τον ρόλο των θεσμών και ιδιαίτερα της διακυβέρνησης και των πολιτικών λειτουργιών. Όμως δεν αρκεί να έχει μια χώρα θεσμούς. Σημασία έχει αν οι θεσμοί αυτοί λειτουργούν πράγματι και, κυρίως, με ποιον τρόπο.

Η Ελλάδα αποτελεί χώρα που έχει αναπτύξει ευρύ θεσμικό πλαίσιο, του οποίου, όμως, συχνά, η λειτουργία είναι προβληματική. Πολλές θεσμικές ρυθμίσεις δεν εφαρμόζονται ή εφαρμόζονται με τρόπους αντίθετους προς τη λογική τους.

Στο πλαίσιο αυτής της πραγματικότητας, ο Τάσος Γιαννίτσης προτείνει μια αλλαγή στη σχέση μας με τις κινητήριες δυνάμεις της εξέλιξης, δίνοντας έμφαση στην «αρχή της προνοητικότητας». Πιο αναλυτικά, προτείνονται τα ακόλουθα:

• Το «σπάσιμο» πρακτικών που επικεντρώνονται εμφατικά στον εκλογικό κύκλο τριών - τεσσάρων ετών και συνδέονται με άμεση εκλογική απήχηση, αγνοώντας άλλα προβλήματα που συνιστούν σοβαρές απειλές, συντελούνται στον μακρύ χρόνο, έχουν πολύ σοβαρές αρνητικές συνέπειες και απαιτούν έγκαιρη αντιμετώπιση.
• Αλλαγή της ισορροπίας των πολιτικών μεταξύ της εξυπηρέτησης κομματικού, προσωπικού και συλλογικού οφέλους υπέρ του συλλογικού. 
• Έμφαση στην «προνοητική λειτουργία» της πολιτικής και των θεσμών αντί της απρονοησίας, με τρόπο που να περιορίζει όσο γίνεται προβληματικές εξελίξεις σε διάφορα πεδία σε επόμενο χρόνο, που ήδη μπορούν να προβλεφθούν.
• Ευαισθητοποίηση αντί καθησυχασμού της κοινωνίας για τα μεγάλα ρίσκα που αντιμετωπίζει, ώστε να διευκολυνθούν πολιτικές για την αντιμετώπισή τους.
• Οργάνωση ενός συστήματος παιδείας και μιας τεχνολογικής πολιτικής που θα καλύψει τις σημαντικές υστερήσεις της χώρας και θα δημιουργήσει τις αναγκαίες ικανότητες σε επιχειρήσεις, νεολαία, δημόσια διοίκηση κ.ά. για να λειτουργήσουν με επιτυχία στον σύγχρονο κόσμο.
• Σημαντική στροφή από την κατανάλωση στις αποταμιεύσεις και επενδύσεις, και κυρίως σε επενδύσεις που αυξάνουν την παραγωγικότητα στον δημόσιο και ιδιωτικό τομέα και θα φέρουν τη χώρα από «τα κάτω» στον μέσο όρο της Ε.Ε.
• Διακριτές, και όχι «δήθεν», πολιτικές ενάντια στις μεγάλες και επενελαμβανόμενες παθολογίες (διαφθορά, φαβοριτισμό, ανορθολογισμό, ρυθμούς λειτουργίας, αδιαφορία, άγνοια κ.ά.).
• Εγκατάλειψη κυβερνητικών πρακτικών που στοχεύουν στο να παρακάμπτεται το «πολιτικό κόστος». Το τελευταίο, δεν μηδενίζεται επειδή μέσω απραξίας ή «δήθεν πολιτικών» μετατίθεται, αφανώς, από τις κυβερνήσεις στην κοινωνία. Διογκώνεται. Όμως, οι κυβερνήσεις δεν εκλέγονται για να αποφύγουν να κυβερνήσουν και να αντιμετωπίσουν προβλήματα, αλλά για να προστατέψουν την κοινωνία από κρίσεις, αδιέξοδα, αρνητικές συνέπειες -ακόμα και από δικά τους σφάλματα ή αμέλειες.
• Μορφές συνεννόησης μεταξύ πολιτικών κομμάτων για μια αναγκαία συνέχεια της πολιτικής σε ζητήματα τα οποία δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν με παλινδρομήσεις της πολιτικής ή από μεμονωμένες κυβερνήσεις.
• Θεσμοθέτηση ευθυνών για παράλειψη πολιτικών παρεμβάσεων σε κρίσιμους, επερχόμενους κινδύνους. 

Το υπόδειγμα διακυβέρνησης με το οποίο πορευτήκαμε μέχρι σήμερα δείχνει να εξαντλεί τα όριά του. Μια δραστική προσπάθεια να ξεπεραστούν -έστω σε κάποιο βαθμό- οι μεγάλες αδυναμίες του θα μπορούσε να υποκινήσει μια ουσιαστική παρέμβαση.

Η αναφορά στη σημασία αλλαγής του υποδείγματος διακυβέρνησης έχει την έννοια ότι, παρά το γεγονός ότι είμαστε αντιμέτωποι με μια πραγματικότητα που έχει αλλάξει δραματικά, παραμένουμε προσκολλημένοι σε πολιτικές πρακτικές και αντιλήψεις -σε ένα υπόδειγμα διακυβέρνησης- που αναπτύχθηκαν σε προηγούμενες δεκαετίες και δεν διακρίθηκαν ιδιαίτερα για την αποτελεσματικότητα τους.

«Το πρότυπο αυτό είναι πλέον μη συμβατό προς τις εξελίξεις που συντελούνται μέσα και έξω από τη χώρα, τις πιέσεις που συνεχώς αναδύονται, τις μεγάλες μεταβολές στις γνώσεις και στη λειτουργική δομή των σημερινών κοινωνιών....», τονίζει ο Τάσος Γιαννίτσης. Και στην ουσία καλεί ένα ολόκληρο πολιτικό και πολιτιστικό σύστημα να καταλάβει ότι το σήμερα και ακόμη περισσότερο το χθες, δεν ανοίγουν δρόμους για ένα αύριο ελπίδας.