Ο εθνικισμός και οι συμφωνίες με τον διάβολο

Η ιστορία της εξέλιξης της ανθρωπότητας από τον πίθηκο ως την απόλυτη κυριαρχία στον πλανήτη είναι γεμάτη από «συμφωνίες με τον διάβολο». Η αγροτική επανάσταση έφερε τεράστια αύξηση του πληθυσμού, αλλά μείωσε το βιοτικό επίπεδο για πολλούς.

Ό,τι ισχύει για τα συστήματα παραγωγής, ισχύει και για τις ιδεολογίες. Ιδίως για τον εθνικισμό, μια μηχανή ανάπτυξης και καταστροφής. Πρέπει να αναγνωρίσουμε και να διαχειριστούμε και τις δύο πτυχές της προσωπικότητάς του, την ωφέλιμη και τη διαβολική.

Ο εθνικισμός είναι πρωτίστως μια εξαιρετικά ισχυρή κοινωνική δύναμη. Όπως μας υπενθύμισαν οι εορτασμοί της ανακωχής του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, δεκάδες εκατομμύρια άνθρωποι έχουν πολεμήσει και έχουν πεθάνει σε εθνικούς στρατούς, πολλές φορές οικειοθελώς, από τις αρχές του περασμένου αιώνα. Πέθαναν μαζικά γι' αυτό που ο Μπένεντικτ Άντερσον έχει αποκαλέσει «φαντασιακή κοινότητα»: «φαντασιακή», γιατί η συντριπτική πλειονότητα των μελών της δεν γνωρίζουν αυτούς με τους οποίους μοιράζονται την εθνική τους ταυτότητα και «κοινότητα», γιατί υπάρχει ένας βαθύς δεσμός αφοσίωσης και στήριξης.

Οι δεσμοί αυτοί δεν μπορούν εύκολα να ενταχθούν στο πλαίσιο του οικονομολόγου, ο οποίος βλέπει μόνο ορθολογικά άτομα που επιδιώκουν τη μεγιστοποίηση του οφέλους. Αγγίζουν κάτι βαθύτερο: ο εθνικισμός είναι μια κοσμική θρησκεία που αγιοποιεί την ιδέα του έθνους.

Οι άνθρωποι είναι άκρως κοινωνικά όντα. Είναι απολύτως φυσικό να ταυτίζονται με κάτι μεγαλύτερο από τον εαυτό τους. Στην αρχή, ωστόσο, οι κοινότητες αυτές ήταν μικρές και οικογενειακές. Οι περισσότερες από τις απότοκες πολιτικές οντότητές μας δεν ανέμεναν ότι οι υπήκοοί τους θα ένιωθαν μια ισχυρή ταύτιση με το κράτος: αυτό που κυρίως απαιτούσαν ήταν η υπακοή.

To οργανωμένο έθνος-κράτος και η ισχυρή ταυτότητα που προωθεί είναι προϊόντα των τελευταίων διακοσίων περίπου ετών, αν και, στη Δύση, απηχούν τις αξίες της αρχαίας πόλης-κράτους. Η σύγχρονη αφετηρία πρέπει να είναι το levée en masse (μαζική στρατολόγηση), την οποία έφερε η Γαλλική Επανάσταση.

Ο εκπλιπών Βρετανός φιλόσοφος Έρνεστ Γκέλνερ έχει συνεισφέρει σημαντικά στην κατανόηση των οικονομικών πλεονεκτημάτων του εθνικισμού. Η ουσία του, υποστήριξε, είναι η επιβολή ενός πολιτισμού καθολικής εγγραμματοσύνης σε μια κοινή γλώσσα, κυρίως μέσω ενός εθνικού εκπαιδευτικού συστήματος.

Τούτο, με τη σειρά του, απαιτούσε τη δημιουργία εθνικών θεσμών και στήριξε την ανάδυση μιας εθνικής οικονομίας. Η νέα αυτή ιδεολογία όχι μόνο συνέπεσε αλλά ενθάρρυνε έναν πιο ευέλικτο τρόπο ζωής, ενώ η παλιά αγροτική οικονομία, με τους μικροκτηματίες αγρότες, τους δουλοπάροικους και τους άρχοντες, εξασθένησε σταδιακά και πέρασε στη λήθη της ιστορίας. Ο εθνικισμός ήταν μια από τις μαίες της βιομηχανικής νεωτερικότητας.

Ένα νεωτερικό έθνος-κράτος έχει θετικές, λιγότερο θετικές και αρνητικές συνέπειες. Στις θετικές συγκαταλέγεται η ανάδυση ενός λαού με κοινή γλώσσα και άρα ικανού να συνεργάζεται πιο εύκολα και να κινείται με μεγαλύτερη ελευθερία σε διάφορες οικονομικές δραστηριότητες. Επιπλέον, η νέα έμφαση στον κοινό πολιτισμό και στην εθνική ταυτότητα οδήγησε κατά τρόπο φυσικό σε δημοκρατικά αιτήματα: αν ήταν όλοι πλήρη μέλη μιας εθνικής κοινότητας, τότε όλοι δικαιούνταν να έχουν λόγο για την τύχη της. Ως απόρροια του συνδυασμού της δημοκρατίας με τον εθνικισμό, εμφανίστηκε και το κοινωνικό κράτος. Το τελευταίο ασφάλιζε τους ανθρώπους έναντι των κινδύνων που δημιουργούσε μια δυναμική οικονομία της αγοράς, στην οποία τα μέσα βιοπορισμού μπορεί να χάνονταν μέσα σε μία ημέρα. Αλλά ενίσχυσε αμέσως τους εθνικούς δεσμούς.

Μεταξύ των λιγότερο θετικών συνεπειών είναι οι ευκαιρίες για προσοδοθηρία: πόσο ελκυστικό φαινόταν πάντοτε να τυλίξει κανείς την εθνική σημαία γύρω από τα στενά κλαδικά οικονομικά του συμφέροντα. Οι άδικοι αυτοί ξένοι -διαμαρτύρονται κάποιοι- υποσκάπτουν ενάρετους συμπολίτες. Αλλά σε αυτό υπάρχει κάτι βαθύτερο από την απληστία. Το διαβατήριο είναι το πιο πολύτιμο στοιχείο ενεργητικού που διαθέτουν οι περισσότεροι πολίτες των χωρών υψηλού εισοδήματος. Αναπόφευκτα, πολλοί δεν θέλουν να το μοιράζονται ελεύθερα. Το ότι το βλέπουν αυτό με όρους «ταυτότητας» είναι φυσικό, ακριβώς επειδή ένα διαβατήριο εκφράζει μια ταυτότητα. Ο έλεγχος της μετανάστευσης είναι ως εκ τούτου ένα αναπόφευκτο συνεπακόλουθο του δημοκρατικού κοινωνικού κράτους.

Στις απόλυτα αρνητικές συνέπειες του εθνικισμού περιλαμβάνεται η χρήση της ξενοφοβίας ως μέσου για την κατάκτηση της εξουσίας. Όσο περισσότερο τα εισοδήματα αποκλίνουν σε ένα έθνος-κράτος, τόσο πιο εύκολο είναι για τους κυνικούς πολιτικούς να πείσουν φοβισμένους πολίτες ότι τα συμφέροντά τους θυσιάζονται για εκείνα της ελίτ του «παγκοσμισμού» -δηλαδή, μιας ύπουλης ελίτ- και των ξένων συνεργατών και υπηρετών της. Η αντίληψη ότι εκείνοι που σκέφτονται με όρους παγκοσμιότητας είναι προδότες δεν προκαλεί έκπληξη. Είναι το φυσικό επακόλουθο του εθνικού αισθήματος.

Από τα μέσα του 20ού αιώνα, ο εθνικισμός έχει επεκταθεί σε παγκόσμιο επίπεδο. Στην Κίνα, για παράδειγμα, βλέπουμε τη δημιουργία, για πρώτη φορά στην ιστορία, ενός κινεζικού έθνους-κράτους. Δεν αποτελεί έκπληξη συνεπώς που δεν μπορεί να διαχειριστεί τις μειονότητές της. Σε ιδιαίτερα πολύπλοκες κοινωνίες, όπως η Ινδία, η δημιουργία μιας κυρίαρχης εθνικής ταυτότητας είναι ακόμα πιο δύσκολη.

Σήμερα, γινόμαστε μάρτυρες της αναβίωσης του κακού εθνικισμού στη Δύση και ιδίως στις ΗΠΑ. Βλέπουμε ακόμα και ανθρώπους να προωθούν μια Εθνικιστική Διεθνή. Εν τω μεταξύ, ο Αμερικανός υπουργός Εξωτερικών Μάικ Πομπέο συστήνει, γελοιωδώς, συνεργασία και ταυτόχρονα τη διάλυση των θεσμών που την καθιστούν δυνατή.

Ο εθνικισμός είναι αναμφίβολα η ισχυρότερη πολιτική δύναμη της εποχής μας. Στην καλή του μορφή -μπορείτε να την αποκαλέσετε και «πατριωτισμό», όπως έκανε κάποτε ο Τζορτζ Όργουελ- είναι ο θεμέλιος λίθος των πιο επιτυχημένων πολιτικών οντοτήτων στον κόσμο. Στην κακή του μορφή, ωστόσο, είναι ένας εχθρός της ειρήνης και της συνεργασίας στις οποίες βασίζεται το μέλλον μας.

Αν δεν καταφέρουμε να συγκρατήσουμε τις κακές του πτυχές, είναι βέβαιο ότι θα μας καταστρέψει.

© The Financial Times Limited 2018. All rights reserved.
FT and Financial Times are trademarks of the Financial Times Ltd.
Not to be redistributed, copied or modified in any way.
Euro2day.gr is solely responsible for providing this translation and the Financial Times Limited does not accept any liability for the accuracy or quality of the translation