Το κυνήγι του πλούτου, ο συνδικαλισμός και η ατομική ευθύνη

Η πολιτική οικονομία υπήρξε πάντα φειδωλή ως προς τον ρόλο της επιχειρηματικής δραστηριότητας και των επιχειρηματιών στη διαδικασία παραγωγής αγαθών, υπηρεσιών και πλούτου. Ωστόσο, το γεγονός αυτό δεν αναιρεί την περίφημη παρατήρηση του οικονομολόγου Πίτερ Μπάουερ (1915-2002), που είχε γράψει ότι «δεν υπάρχουν αιτίες για τη φτώχεια, υπάρχουν αίτια για τον πλούτο».

Βρετανός αλλά ουγγρικής καταγωγής, ο Πίτερ Μπάουερ, στις αρχές της δεκαετίας του 1980, είχε ταχθεί κατά της άγονης βοήθειας της Δύσης προς τον Τρίτο Κόσμο, τονίζοντας ότι οι θεσμοί μιας χώρας και οι ικανότητες ενός λαού είναι οι παράγοντες που οδηγούν στην έξοδο από τη φτώχεια και όχι η στείρα βοήθεια, η οποία βοηθά τον εύκολο πλουτισμό κάποιων διεφθαρμένων ελίτ, που νέμονται την εξουσία.

Υπογραμμίζουμε ότι οι παρατηρήσεις του καθηγητή και λόρδου από το 1982, δεν ήταν τυχαίες. Έχοντας υπάρξει σύμβουλος της κυβέρνησης της Μαλαισίας για μια τριετία, γνώριζε πολύ καλά τι έλεγε και για ποιο λόγο.

Με βάση, λοιπόν, την αντίληψη του Πίτερ Μπάουερ αλλά και την περίφημη προσέγγιση του Λούντβιχ φον Μίζες (1881-1973) για τον ρόλο της προσωπικής δράσης και ευθύνης των ατόμων στην ανάπτυξη και ευημερία των ανθρώπινων κοινωνιών, δεν μπορούμε να κάνουμε λόγο για έξοδο από τη φτώχεια, αν δεν εξηγήσουμε πώς και γιατί πλούτισε η Δύση.

Για πάρα πολλά χρόνια, οι φιλόσοφοι, αν μπορούμε να μιλήσουμε για φιλοσοφία, προσπαθούσαν διακαώς να προσδιορίσουν τους στόχους που ο Θεός και η φύση προσπαθούσαν να προσεγγίσουν μέσω της ροής της ανθρώπινης ιστορίας. Αναζητούσαν τον νόμο που διέπει το πεπρωμένο και την εξέλιξη του ανθρώπινου γένους. Όμως, ακόμα και οι στοχαστές που δεν είχαν θεολογικές επιρροές, δύσκολα μπορούσαν να βρουν φερέγγυες απαντήσεις σε θέματα που ανάγονταν σε ατομικές συμπεριφορές. Η ανθρωπότητα ως σύνολο δεν προέκυψε έτσι ξαφνικά, επειδή κάποια ανώτερη δύναμη το επέβαλε. Ο άνθρωπος και η ύπαρξή του είναι προϊόντα πολύπλοκων συνδυασμών και εξελίξεων και όχι απότοκα τυχαίων συμβάντων.

Οι ανθρώπινες κοινωνίες πέρασαν μέσα από διαδικασίες και μεταλλάξεις που είχαν διάρκεια εκατομμυρίων ετών και οι οποίες συνεχίζονται. Οι κοινωνικοί σχηματισμοί με αφετηρία τα βάθη της ιστορίας μορφοποιήθηκαν με τη συγκέντρωση πολυάριθμων εγώ, οι επιλογές των οποίων κατέληξαν σε αποφάσεις περί του πρακτέου. Αυτή είναι μια σημαντική διαπίστωση του φον Μίζες στο κορυφαίο έργο του «Ανθρώπινη Δράση» (βιβλίο που ποτέ δεν μεταφράστηκε στα ελληνικά), η οποία φέρνει στο προσκήνιο την περίφημη θεωρία του αείμνηστου Μάρκου Δραγούμη (1926-2011) περί του «πρωτείου του ατόμου».

Με την έκφραση αυτή, ο συγγραφέας της «Πορείας προς τον φιλελευθερισμό», κορυφαίο έργο για την ελληνική πολιτική βιβλιογραφία, υπογραμμίζει ότι «Το εγώ μας δεν είναι κάποια απόκρυφη δύναμη, κάποιο Αγιο Πνεύμα που μας εγκατοικεί. Είναι η επίγνωση του είμαι, θυμάμαι, θέλω, προσπαθώ ενίοτε και να αλλάξω τον εαυτό μου με την παιδεία, τη δίαιτα, τη γυμναστική, την άσκηση, τη μυσταγωγία, τα εκστατικά βιώματα ή να αλλάξω τις πεποιθήσεις άλλων με τη συμμετοχή μου σε κινήματα.

Τα φιλειρηνικά, οικολογικά, φεμινιστικά, αντιρατσιστικά κινήματα κακώς ονομάζονται "μαζικά". Είναι κινήματα προσωπικά ή κινήματα συνειδήσεως υπό την έννοια ότι συγκροτήθηκαν όταν πολλά πρόσωπα αποφάσισαν να συνεργαστούν για να αλλάξουν κάτι στον κόσμο που το θεωρούν κακό ή επικίνδυνο. Η ατομική ευθύνη δεν διαλύεται όταν πολλοί συμμερίζονται οικειοθελώς τον ίδιο σκοπό, ούτε προϋποθέτει ότι κάθε πράξη στοχεύει πάντοτε σε συγκεκριμένο αποτέλεσμα. Πράξη είναι και η ονειροπόληση από κοινού, η προσευχή, η τελετή, η διαμαρτυρία. Το εγώ διαμορφώνεται πιασμένο χέρι χέρι με τους άλλους και διαφοροποιείται μέσω του κοινωνείν στους κόλπους της ομάδας ομιλώντας και ερμηνεύοντας σύμβολα.

Ο εξαντικειμενισμός του εαυτού, η διαφοροποίηση δηλαδή του ατομικού από τα πληθυντικά εγώ, γίνεται με τα μάτια των άλλων, μέσω των άλλων που αναγνωρίζουν το άτομο ως έτερο και του επιστρέφουν την εικόνα του λειτουργώντας ως καθρέφτης, ενίοτε παραμορφωτικός. Δεν αναδύεται λοιπόν πάνοπλο το εγώ, όπως η Αθηνά μέσα από το κεφάλι του Δία, αλλά διαμορφώνεται, τρεφόμενο όπως και το σώμα με τα πολιτισμικά υλικά του περιβάλλοντος...».

Είναι σαφές ότι το πρωτείο του ατόμου συνεπάγεται σε μια κοινωνία πληθυντικών εγώ την απουσία καταναγκασμού του ανθρώπου από άνθρωπο.

Κατά τον Μάρκο Δραγούμη, το όνομα του οποίου φέρει το Κέντρο Φιλελεύθερων Μελετών (ΚΕΦΙΜ), ο φιλοσοφικός πυρήνας αυτού του αρνητικού ορισμού της ελευθερίας ως απουσίας καταναγκασμού ανθρώπου από άνθρωπο βρίσκεται στην παραίνεση του Γερμανού φιλοσόφου Εμμανουήλ Καντ (1724-1804) να νοούμε τους συνανθρώπους μας ως φορείς σκοπών και ποτέ ως μέσα, ποτέ ως εργαλεία για επίτευξη «μεγαλειωδών» κοινών στόχων που έχουν εκπονηθεί από κάποια αυτοδιορισμένη ελίτ ή πρωτοπορία.

Έτσι ο στρατιώτης υπακούει μεν στις διαταγές άλλων, αλλά δεν είναι μέσο για την υλοποίηση ιδίων σκοπών του στρατηλάτη, απλώς υπηρετεί τον γενικότερο κοινό (δηλ. κοινώς αποδεκτό) σκοπό άμυνας της χώρας σε ένα σύστημα καταμερισμού καθηκόντων, όπου έχουν τη θέση τους τόσο ο στρατηλάτης όσο και οι οπλίτες.

Τούτο ισχύει και για τον αστυνομικό που υλοποιεί την κυρωτική εγγύηση του Δικαίου και προστατεύει την ελευθερία των πολιτών. Σε μια κοινωνία δικαίου, η εξουσία ελέγχεται, εκλέγεται, λογοδοτεί. Δεν αυθαιρετεί στο όνομα «μεγαλειωδών» σκοπών και στόχων. Συνεπώς, στην ιδιωτική επιχείρηση ενός κράτους δικαίου υπάρχει, μέσω συμβάσεως, εναρμόνιση σκοπών εργοδότη και υπαλλήλου για μεγιστοποίηση του εισοδήματος όλων. Επομένως, ο μισθωτός διατηρεί απολύτως την αυτονομία του και τα δικαιώματά του ως πωλητή εργατικής δύναμης.

Ας σημειωθεί ότι αυτή τη δυνατότητα του μισθωτού σε μεγάλο βαθμό την κατάργησε ο συντεχνιακός συνδικαλισμός, ο οποίος στις σημερινές συνθήκες ανάδειξης της γνώσης σε συντελεστή παραγωγής δείχνει μάχη διατήρησης κεκτημένων, τα οποία όμως αναιρεί η πραγματικότητα. Η νέα επιχειρηματικότητα εμπεριέχει την έννοια της αποστολής, η οποία δίνει έμφαση στην παραγωγή αξίας και όχι στη συσσώρευση κεφαλαίου.