Aν γνωρίζετε τον Noam Chomsky απλώς ως σύμβολο ενός συγκεκριμένου τύπου αριστερισμού ή ως επικριτή του αμερικανικού ιμπεριαλισμού, έχετε πολλά να μάθετε. Στα επιχειρήματά του συνυπάρχουν ο κόσμος που θέλει να δημιουργήσει, αλλά και η ανάγκη ορισμένα πράγματα να αλλάξουν επειγόντως, κάτι που περιλαμβάνει και συμβιβασμούς. Είναι διανοητής της ουτοπίας, αλλά και πρακτικός άνθρωπος. Η σκέψη του κατά κάποιον τρόπο αντιστέκεται στις απόλυτες θεωρίες για το πώς θα λειτουργήσουν τα πράγματα ή για το πώς θα πρέπει να λειτουργήσουν.
Η σκέψη του Noam Chomsky, ακόμα και στα 92 του και με περισσότερα από 100 βιβλία στο ενεργητικό του, είναι βαθιά ανεξάρτητη, κάτι που πάντα θαύμαζα. Άσχετα με το αν συμφωνώ ή όχι με τα συμπεράσματα στα οποία καταλήγει, είναι παντού και πάντα ο εαυτός του, τόσο στις περιπτώσεις που αυτό είναι εύκολο όσο και σε εκείνες που είναι δύσκολο. Η συζήτηση που ακολουθεί είναι μια συζήτηση τόσο για τον κόσμο που ο Noam Chomsky θέλει να χτίσουμε στο μέλλον και για τους λόγους που επιθυμεί κάτι τέτοιο, αλλά και μια συζήτηση για τον σημερινό κόσμο, τον οποίο ελπίζει ότι μπορούμε να σώσουμε εδώ και τώρα μαζί με όλους τους συμβιβασμούς, τις αντιφάσεις και τις ατέλειες που τον χαρακτηρίζουν.
Επιτρέψτε μου να αρχίσω με τη βάση της κοσμοθεωρίας σας. Τι είναι αυτό που ξεχωρίζει την ανθρώπινη νοημοσύνη από εκείνη των ζώων λ.χ.;
Υπάρχουν βασικά δύο θεμελιώδεις ιδιότητες που χαρακτηρίζουν τον άνθρωπο ως είδος και δεν μπορούν να βρεθούν σε άλλη μορφή ζωής. Η μία είναι η χρήση της γλώσσας. Είναι στην ουσία ο πυρήνας της ύπαρξής μας. Μας διαχωρίζει εντελώς από τον κόσμο των ζώων. Η δεύτερη είναι η σκέψη. Απ’ όσο ξέρουμε, δεν υπάρχει στον κόσμο -ή ίσως και στο σύμπαν- κάποιος τρόπος σκέψης συγκρίσιμος με του ανθρώπου.
Αυτά τα δύο είναι στενά συνδεδεμένα: η γλώσσα είναι το εργαλείο της σκέψης και το μέσο για να σχηματίσουμε τη σκέψη στο μυαλό μας, η οποία κάποιες φορές εξωτερικεύεται προς άλλους. Οι δύο ιδιότητες μοιάζει να έχουν δημιουργηθεί ταυτόχρονα, πιθανώς την εποχή του Homo Sapiens. Είναι κοινές σε όλους τους ανθρώπους, εκτός από περιπτώσεις παθολογικών προβλημάτων. Δεν υπάρχει κάτι αντίστοιχο στον κόσμο των ζώων. Στην πραγματικότητα, μπορεί να μην υπάρχει πουθενά, απ’ όσο ξέρουμε τουλάχιστον.
Πώς η εργασία σας σχετικά με τη γλώσσα επηρεάζει τον τρόπο με τον οποίο κατανοείτε την ανθρώπινη ευημερία, αυτό που θέλουν οι άνθρωποι;
Ένα από τα πιο εντυπωσιακά πράγματα με τη γλώσσα, το οποίο επηρέασε σημαντικά τους θεμελιωτές της Επιστημονικής Επανάστασης -τον Γαλιλαίο και τους συγχρόνους του- είναι αυτό που ορισμένες φορές καλείται «δημιουργική πλευρά της ανθρώπινης σκέψης». Είμαστε κατά κάποιο τρόπο ικανοί να κατασκευάζουμε στο μυαλό μας μια ατελείωτη διάταξη εκφράσεων γεμάτων νοήματα. Κυρίως συμβαίνει χωρίς να το συνειδητοποιούμε. Μπορούμε να τις χρησιμοποιήσουμε με κατάλληλο για κάθε περίσταση τρόπο και με νέους συνεχώς τρόπους, οι οποίοι συχνά είναι καινοφανείς στην ιστορία της γλώσσας και στη δική μας.
Αυτός ο δημιουργικός χαρακτήρας μέσω των αιώνων έχει συνδεθεί υποθετικά, αλλά όχι παράλογα, με το θεμελιώδες ένστικτο για ελευθερία, το οποίο είναι μέρος της πραγματικής μας φύσης. Η αντίσταση στην κυριαρχία και τον έλεγχο που ασκούν αρχές χωρίς νομιμοποίηση, αποτελεί βασικό στοιχείο της ανθρώπινης φύσης, ίσως μέρος της δημιουργικής μας ικανότητας, το οποίο εμφανίζεται πολύ εμφατικά στην κανονική χρήση της γλώσσας.
Αν θέλουμε ελευθερία και δημιουργικότητα, γιατί συχνά νιώθουμε έλξη για πράγματα που μοιάζουν να μας στερούν αυτά τα δύο;
Μεγάλο μέρος τους καταστέλλεται στην παιδική μας ηλικία. Τα παιδιά συνεχώς ρωτούν «γιατί;». Θέλουν απαντήσεις, θέλουν να καταλάβουν τα πράγματα. Μετά πηγαίνεις στο σχολείο και συστηματοποιείσαι.
Διδάσκεσαι ότι ο τρόπος συμπεριφοράς είναι συγκεκριμένος και δεν πρέπει να αποκλίνεις. Οι θεσμοί της κοινωνίας κατασκευάζονται έτσι ώστε να μειώνουν, να προσαρμόζουν και να περιορίζουν τις προσπάθειες να ελέγξει ο καθένας τη δική του μοίρα.
Είστε αναρχικός. Πώς ορίζετε την αναρχία;
Η αναρχία, όπως την καταλαβαίνω εγώ, είναι πολύ κοντά στην αυταπόδεικτη αλήθεια. Νομίζω πως ο καθένας μας, αν το σκεφτεί, θα συμφωνήσει τουλάχιστον σε αυτό. Ξεκινάμε με την υπόθεση ότι οποιαδήποτε δομή ή αρχή και κυριαρχία πρέπει να νομιμοποιήσει τον εαυτό της∙-δεν είναι αυταπόδεικτη. Έχει το βάρος της απόδειξης. Πρέπει να δείξει ότι είναι νόμιμη. Αν κάνεις μια βόλτα με το παιδί σου κι αυτό πεταχτεί στον δρόμο κι εσύ το πιάσεις από το μπράτσο και το τραβήξεις κοντά σου, πρόκειται για μια πράξη άσκησης εξουσίας. Αλλά είναι νόμιμη. Μπορεί να δικαιούσαι να το κάνεις και υπάρχουν περιπτώσεις που αυτή η νομιμοποίηση υπάρχει.
Αν, όμως, κοιτάξουμε προσεκτικά, τις περισσότερες φορές αυτό δεν ισχύει. Οι περισσότερες περιπτώσεις είναι αυτό για το οποίο οι David Hume, Edward Bernays, Walter Lippmann, Adam Smith και άλλοι συζητούσαν ανά τους αιώνες: η παράνομη εξουσία. Οι παράνομες εξουσίες θα πρέπει να αποκαλύπτονται, να αμφισβητούνται και να ανατρέπονται. Αυτό ισχύει σε κάθε πτυχή της ζωής.
Μια από τις κριτικές που δέχεστε είναι ότι, σε πολύπλοκες οικονομικές δομές, απαιτείται κάποια ιεραρχία και οργάνωση, που νομίζω ότι σε ορισμένες περιπτώσεις θα αποκαλούσατε «κυριαρχία». Έτσι, ας πούμε, η ανάπτυξη και η διανομή ενός εμβολίου mRNA κατά τη διάρκεια μιας πανδημίας απαιτεί μια μορφή πραγματικής ιεραρχίας. Και δεν μπορούν όλοι να μετέχουν ισότιμα σε αυτή την απόφαση. Κάποιος πρέπει να ελέγχει την οργανωτική δομή. Κάποιος πρέπει να διοικεί το εργαστήριο. Και αυτό είναι δύσκολο αν καλείσαι να πάρεις κάθε απόφαση σχεδόν από το μηδέν σε πραγματικό χρόνο. Πώς κρίνετε αυτόν τον συμβιβασμό μπροστά στις απαιτήσεις μιας περίπλοκης διαδικασίας;
Δεν νομίζω ότι είναι συμβιβασμός αν γίνεται σε μια ελεύθερη και δημοκρατική κοινωνία. Μια ελεύθερη κοινωνία επιλέγει ανθρώπους για τις διοικητικές και τις άλλες αρμοδιότητες, ώστε να αναλαμβάνουν ρόλους για το κοινό καλό. Δεν βρίσκονται εκεί επειδή οι παππούδες τους έχτισαν σιδηρόδρομους ή γιατί κατάφεραν να πετύχουν στην αγορά ώστε να καταλήξουν με έναν τόνο λεφτά.
Δεν είναι εκεί γι’ αυτό τον λόγο. Είναι εκεί γιατί πήραν εντολή από τη λαϊκή κυριαρχία -η οποία μπορεί να ανακληθεί- και όχι από οποιαδήποτε δομή ιεραρχίας ή εξουσία. Κάτι τέτοιο, επί παραδείγματι, συμβαίνει στις διοικούμενες από τους εργαζόμενους επιχειρήσεις, κάποιες από τις οποίες είναι τεράστιες. Πάρτε για παράδειγμα τη Mondragon, τη μεγαλύτερη από αυτές, η οποία μετρά 60 χρόνια ζωής στη Βόρεια Ισπανία: αποτελεί ιδιοκτησία εργατών, τη διοικούν εργάτες, είναι τεράστια κοινοπραξία -βιομηχανική παραγωγή, τράπεζες, κατοικίες, νοσοκομεία, τα πάντα. Με κανένα τρόπο δεν είναι τέλεια, αλλά είναι βασισμένη στη θεμελιώδη αρχή του λαϊκού δημοκρατικού ελέγχου και της εξουσιοδότησης για τη διαχείριση διοικητικών θεμάτων όταν χρειάζεται.
Επίσης, σχεδόν κάθε εργαστήριο επιστημονικής έρευνας σε κάποιο πανεπιστήμιο, το οποίο λειτουργεί με επάρκεια, δουλεύει πάνω-κάτω με τον ίδιο τρόπο. Πιθανότατα ένας επικεφαλής τμήματος επιλέγεται για να διεκπεραιώνει τη διοικητική δουλειά. Αν το τμήμα δεν τον εγκρίνει, επιλέγεται κάποιος άλλος.
Αυτές είναι οπωσδήποτε δομές που είναι δυνατόν να υπάρξουν παντού. Δεν υπονομεύουν τη δυνατότητα οργάνωσης. Στην πραγματικότητα, μια αναρχική κοινωνία θα πρέπει να έχει υψηλό βαθμό οργάνωσης, αλλά υπό τον λαϊκό έλεγχο μιας ελεύθερης και ενημερωμένης κοινότητας, η οποία θα μπορεί να αλληλεπιδρά χωρίς να την ελέγχουν δυνάμεις που δεν διαθέτουν νομιμοποίηση.
Αν, όμως, το πράγμα πηγαίνει προς αυτή την κατεύθυνση, πώς δεν θα γίνει ξανά αντιπροσωπευτική δημοκρατία;
Δεν υπάρχει αντιπροσωπευτική δημοκρατία. Αν υπήρχε πραγματική αντιπροσωπευτική δημοκρατία, θα έμοιαζε πολύ με το εξής σύστημα: Η κοινότητα θα επέλεγε ανθρώπους για να φέρουν σε πέρας κάποια αποστολή, είτε γιατί είναι καλοί στο αντικείμενο είτε γιατί ίσως θέλουν να αναλάβουν μια τέτοια αποστολή, ενώ άλλοι όχι και άλλοι θέλουν κάτι άλλο. Αλλά θα ήταν υπό τη δημόσια επίβλεψη, υπό αίρεση αν χρειαζόταν, και θα υπήρχε διαρκής αλληλεπίδραση. Οπότε θα υπήρχε νομίζω συμμετοχή σε όλα τα σημεία.
Πάρτε το δικό σας παράδειγμα, τη διανομή ενός εμβολίου. Οι άνθρωποι θα πρέπει να έχουν λόγο σε αυτό. Πώς θέλουμε να γίνει; Αν κάποιος αρνηθεί το εμβόλιο, τι θα πρέπει να κάνουμε; Αυτό είναι σημερινό πρόβλημα. Στις ΗΠΑ, σήμερα, περίπου οι μισοί Ρεπουμπλικάνοι λένε ότι δεν θα κάνουν το εμβόλιο. Αυτό σημαίνει ότι ποτέ δεν θα ξεμπερδέψουμε από τον κορωνοϊό, γιατί ποτέ δεν θα επιτευχθεί ένα επίπεδο ανοσίας που θα τον κάνει κάτι σαν απλή γρίπη. Ίσως κάνεις ένα εμβόλιο κάθε χρόνο, αλλά δεν θα είναι θανατηφόρος. Δεν θα φτάσουμε ποτέ σε αυτό.
Ή ας υποθέσουμε ότι κάποιοι λένε «Δεν θα φορέσω μάσκα». Τι κάνουμε γι’ αυτό; Αυτά είναι προβλήματα για τα οποία θα πρέπει να αποφασίζει η κοινότητα. Ας πούμε ότι κάποιος λέει «Δεν θα συμμορφώνομαι με τον κώδικα οδικής κυκλοφορίας, δεν θέλω. Εγώ θα περνάω με κόκκινο και θα οδηγώ στην αριστερή λωρίδα. Θέλω να είμαι ελεύθερος». Λοιπόν, θα πρέπει να αποφασίσω κι εγώ για κάτι τέτοιο. Το να λες «δεν φοράω μάσκα» δεν είναι πολύ διαφορετικό από αυτό. Σημαίνει «εγώ θα πάω στο εμπορικό κέντρο και, αν σε μολύνω, αυτό είναι δικό σου πρόβλημα». Οι κοινότητες θα πρέπει να αποφασίζουν για θέματα όπως αυτό.
Αν επιστρέψουμε σε ένα σύστημα όπου κάποιοι άνθρωποι λένε «πρέπει να φοράς μάσκα και να γίνει lockdown στις επιχειρήσεις» και άλλοι άνθρωποι λένε «όχι, αυτό είναι άδικη επιβολή κυριαρχίας στη θέλησή μου», τότε μου φαίνεται ότι μάλλον μιλάμε για πολύ πιο μικρές αλλαγές της τωρινής κατάστασης σε σχέση με εκείνες που υπόσχεται ο όρος «αναρχία». Η κατάργηση των συμβάσεων εξαρτημένης εργασίας σάς φαίνεται μικρή αλλαγή;
Και πώς θα καταργήσετε τις συμβάσεις εργασίας;
Με τον τρόπο που οι εργαζόμενοι του 19ου αιώνα ή τα αποκαλούμενα «κορίτσια του εργοστασίου» ή οι αγρότες ήθελαν να το κάνουν. Οι μετέχοντες θα πρέπει να διοικούν τις δικές τους επιχειρήσεις. Ομάδες αγροτών θα πρέπει να συζητήσουν και να αναζητήσουν τρόπους για να ασκούν συνεργατικό έλεγχο στο μάρκετινγκ και στην ανάπτυξη. Οι άνθρωποι στον κλάδο των υπηρεσιών θα πρέπει να κάνουν το ίδιο.
Έτσι θα πρέπει να προχωρήσουμε προς τον λαϊκό έλεγχο των θεσμών. Θα ήταν ένας εντελώς διαφορετικός κόσμος απ’ ό,τι αυτός στον οποίο ζούμε. Δεν είναι μικρές οι αλλαγές, αλλά έχετε δίκιο όταν λέτε ότι θα προκύπτουν και πεδία σύγκρουσης. Δεν γίνεται διαφορετικά. Πάρτε την πιο ευτυχισμένη οικογένεια στον κόσμο. Θα αντιμετωπίζει και συγκρούσεις στο εσωτερικό της. Βρίσκεις, όμως, τρόπους να τις λύνεις.
Δεν θα θέλαμε καν έναν κόσμο στον οποίο δεν θα υπήρχαν αντιπαραθέσεις. Θα ήταν πολύ βαρετός. Υπάρχουν διαφορετικές απόψεις, διαφορετικές συμπεριφορές, διαφορετικές ιδέες. Έτσι γίνεται η δημιουργική εργασία. Έτσι γίνονται οι αλλαγές. Η ζωή θα έπρεπε να χτίζεται έτσι ώστε αυτές να μπορούν να είναι διαχειρίσιμες με πολιτισμένο τρόπο, όπως συμβαίνει, ας πούμε, σε μια ευτυχισμένη οικογένεια, σε μια επιχείρηση με καλή διοίκηση, σε ένα αξιοπρεπές τμήμα κάποιας σχολής ή σε αυτή τη διοικούμενη από τους εργάτες βιομηχανία.
Πολλές δομές είναι έτσι: αγροτικοί συνεταιρισμοί, ενώσεις αγροτών, πολλά αντίστοιχα εγχειρήματα. Θα θέλαμε να έχουν όσο πιο συγκεκριμένη δομή γίνεται, ώστε να υπάρχουν πολιτισμένες ανταλλαγές, οι οποίες να λαμβάνουν υπόψη τους τον άλλον, ώστε να προσπαθούμε να λύνουμε τα υπάρχοντα προβλήματα.
Έχετε χαρακτηρίσει τον εαυτό σας ως μάλλον συντηρητικό έναντι της κοινωνικής αλλαγής. Με ποια έννοια είστε συντηρητικός;
Δεν νομίζω ότι μπορεί να προκύψει ουσιαστική και δημιουργική κοινωνική αλλαγή χωρίς η μεγάλη πλειονότητα του πληθυσμού να συνειδητοποιήσει ότι οι απλές τροποποιήσεις των τωρινών συστημάτων δεν μπορούν να επιτύχουν στόχους που θεωρούνται σωστοί και δίκαιοι. Τότε μπορείς να έχεις μια ριζοσπαστική κοινωνική αλλαγή. Αν υπάρξει εξαναγκασμός πριν από αυτό το σημείο συλλογικής συνειδητοποίησης, νομίζω ότι καταλήγουμε πάλι σε κάποιου είδους αυταρχική δομή.
Συγγράψατε πρόσφατα ένα βιβλίο σχετικό με το θέμα: πιστεύετε ότι το αμερικανικό πολιτικό σύστημα και, για το ζήτημα αυτό, οι παγκόσμιοι πολιτικοί θεσμοί μπορούν να διαχειριστούν την κλιματική κρίση στην έκταση και την ταχύτητα που χρειαζόμαστε;
Λοιπόν, υπάρχουν δύο απαντήσεις σε αυτή την ερώτηση. Αν η απάντηση είναι όχι, μπορούμε να πούμε «αντίο» ο ένας στον άλλο. Είναι τόσο απλό. Ξέρουμε πώς να το κάνουμε. Οι μέθοδοι είναι εκεί. Οι λύσεις είναι εφικτές. Αυτό που διαπραγματεύεται αυτό το βιβλίο, το κομμάτι του βιβλίου που είναι γραμμένο από τον συν-συγγραφέα Robert Polin (έναν εξαίρετο οικονομολόγο, που εργάζεται σε αυτό το θέμα για χρόνια, προτείνοντας εφικτά μέτρα, πολλά εκ των οποίων εφαρμόζονται τώρα, και μπορούν να υπερνικήσουν την κρίση με απολύτως εφαρμόσιμες μεθόδους) οδηγούν σε έναν καλύτερο κόσμο.
Υπάρχουν κι άλλοι που έχουν κάνει ανάλογες έρευνες. Ο Jeff Sachs στο Columbia Earth Sciences έχει κατά κάποιο τρόπο διαφορετικά μοντέλα. Καταλήγουν περίπου στο ίδιο πράγμα: μπορούμε να το κάνουμε. Ξέρουμε ότι πρέπει να γίνει. Όσοι από εμάς είμαστε σε θέση να αντικρίσουμε την πραγματικότητα, ξέρουμε πως ό,τι πρέπει να γίνει, πρέπει να γίνει στις επόμενες δύο δεκαετίες.
Και στο σημείο αυτό έρχεται το ερώτημά σας: «Είναι τα ανθρώπινα όντα ικανά να σώσουν τους εαυτούς τους από την αυτοκαταστροφή;» -γιατί με αυτό ισοδυναμεί. Δεν ξέρω την απάντηση σ’ αυτό το ερώτημα. Κανείς δεν την ξέρει.
Τι πιστεύετε για το κίνημα της αποανάπτυξης; (ΣτΜ: σύγχρονη ιδεολογική τάση που θεωρεί πως η κλιματική αλλαγή θα πρέπει να οδηγήσει σε μια εκ νέου διάρθρωση της οικονομικής ανάπτυξης και προτείνει τη μείωση της κατανάλωσης και της παραγωγής παγκοσμίως)
Έχει κάποιο νόημα. Αλλά η λύση στο πρόβλημα της κλιματικής κρίσης απαιτεί ανάπτυξη. Απαιτεί ανάπτυξη εναλλακτικών ενεργειακών συστημάτων. Αυτό απαιτεί τεράστιο έργο. Σημαίνει την επανακατασκευή κτιρίων και πόλεων. Σημαίνει αποτελεσματικές μαζικές μεταφορές. Απαιτείται η συμμετοχή όλων των ειδών ανάπτυξης. Αυτό που απαιτείται είναι τα σωστά είδη ανάπτυξης, όχι το είδος της ανερμάτιστης ανάπτυξης, που την πετάμε στα σκουπίδια την επόμενη μέρα, της ανάπτυξης που χρησιμοποιεί μη βιοδιασπώμενα πλαστικά ή αυτής που ακολουθεί καταστρεπτικές αγροτικές μεθόδους, όπως η εντατική χρήση χημικών που καταστρέφουν το έδαφος. Πρέπει να έχουμε τα κατάλληλα είδη ανάπτυξης.
Επιτρέψτε μου να σας ρωτήσω κάτι σχετικό με μια άλλη τεχνολογία για την οποία άκουσα πως ισχυριστήκατε ότι θα μπορούσε να λύσει ένα σωρό προβλήματα. Η αυτοματοποίηση συνήθως προκαλεί σκέψεις υπό την έννοια ότι μπορεί να προκαλέσει απώλεια θέσεων εργασίας. Σας έχω παρακολουθήσει να μιλάτε γι’ αυτήν με αξιοσημείωτη αισιοδοξία, λέγοντας ότι, αν μπορέσει να συνοδευθεί από τις κατάλληλες πολιτικές, θα μπορούσε να αποτελέσει τον δρόμο για ένα καλύτερο, πιο αξιοπρεπές οικονομικά μέλλον για τους λαούς. Τι πιστεύετε, λοιπόν, για την αυτοματοποίηση και τον ρόλο της στην οικονομία του μέλλοντος;
Οποιαδήποτε βαρετή, βλαβερή και επικίνδυνη εργασία, θα πρέπει να αυτοματοποιηθεί όσο το δυνατόν περισσότερο. Αυτό απελευθερώνει ανθρώπους για να κάνουν καλύτερη, πιο δημιουργική, πιο ασφαλή και πιο ικανοποιητική γι’ αυτούς δουλειά. Οπότε είναι μόνο για καλό.
Ωστόσο, το πώς εφαρμόζεται η αυτοματοποίηση είναι θέμα κοινωνικής και οικονομικής πολιτικής. Μπορεί να γίνει με πολλούς τρόπους. Επιτρέψτε μου να αναφέρω μόνο μία σημαντική, ενδελεχή μελέτη από έναν πρώην συνάδελφό μου -τον εξαίρετο ιστορικό της τεχνολογίας David Noble, ο οποίος δυστυχώς πέθανε πριν από μερικά χρόνια- και κατέδειξε ποιες είναι οι επιλογές. Η βασική του έρευνα αφορούσε τη βιομηχανία παραγωγής εξαρτημάτων, τον πυρήνα μεγάλου μέρους του σύγχρονου βιομηχανικού καπιταλισμού. Μέχρι τη δεκαετία του 1950, είχε ξεκινήσει η αυτοματοποίηση του κλάδου της κατασκευής εξαρτημάτων μηχανών. Η ψηφιακή επεξεργασία ερχόταν στο προσκήνιο. Οι υπολογιστές βρίσκονταν καθ’ οδόν και μαζί έρχονταν και οι τρόποι πιθανής αλλαγής σε ό,τι αφορούσε τον κλάδο των μηχανικών εξαρτημάτων.
Υπήρχαν δύο τρόποι να γίνει. Έγιναν πειραματισμοί και με τους δύο. Κατά τον πρώτο, μη εξειδικευμένοι χειριστές αντικατέστησαν τους εξειδικευμένους, πρώτα απ’ όλα μέσω της αυτοματοποίησης, αλλά και με τη μετατροπή των ίδιων των ανθρώπων σε «ρομπότ», ακολουθώντας απλώς οδηγίες, και ούτω καθεξής. Αυτός ήταν ο ένας τρόπος. Ο άλλος ήταν να δοθεί περισσότερη εξουσία στα χέρια των εξειδικευμένων χειριστών, οι οποίοι εξακολουθούσαν να χρησιμοποιούν την ίδια τεχνολογία. Όπως πολύ πειστικά έδειξε ο David Noble, δεν υπήρχε οικονομικός λόγος να επιλεγεί ο πρώτος τρόπος έναντι του δεύτερου. Επελέγη, όμως, ο πρώτος τρόπος και επελέγη για λόγους εξουσίας.
Η τάξη των ιδιοκτητών - μάνατζερ θέλει ανθρώπους χωρίς ειδίκευση, για να τους κάνει υποδεέστερα υποκείμενα, όργανά της χωρίς ανεξάρτητη βούληση. Οπότε επέλεξαν το μοντέλο της αυτοματοποίησης, που αποειδίκευσε τους χειριστές -οι οποίοι εξακολουθούσαν να βρίσκονται εκεί- αλλά χωρίς να διαθέτουν ιδιαίτερες δεξιότητες, μετατρέποντάς τους έτσι σε υπηρέτες αντί για υπεύθυνα και δρώντα υποκείμενα. Αυτό συμβαίνει συνέχεια.
Πόσο πιθανό είναι κατά τη γνώμη σας να έχουμε πυρηνική σύρραξη εντός της επόμενης δεκαετίας;
Μπορούμε με ασφάλεια να προβλέψουμε ότι δεν θα πέσει πυρηνική βόμβα. Γιατί, αν χρησιμοποιηθεί, δεν θα μείνει κανείς να ασχοληθεί, οπότε κανείς δεν θα αποδείξει ότι η πρόβλεψή μας ήταν λάθος. Αλλά όχι, υπερβάλλω! Αυτό αφορά πυρηνική σύρραξη ανάμεσα σε μεγάλες πυρηνικές δυνάμεις.
Η Ινδία και το Πακιστάν θα μπορούσαν να εμπλακούν σε πυρηνικό πόλεμο, ο οποίος πιθανότατα θα εξαφάνιζε τη Νοτιοανατολική Ασία, αλλά οι άνθρωποι σε άλλα μέρη θα επιβίωναν. Αν ξεσπούσε πυρηνικός πόλεμος ανάμεσα στην Κίνα και τις ΗΠΑ ή ανάμεσα στην Κίνα και τη Ρωσία, όμως, τα πάντα θα τελείωναν. Εννοώ ότι θα υπήρχαν επιζώντες, αλλά κανείς δεν θα ήθελε να ζει σ’ έναν κόσμο σαν αυτόν που θα επιβίωνε από έναν τέτοιο πυρηνικό πόλεμο.
Υπάρχει μια διεθνής συνθήκη, η Συνθήκη Απαγόρευσης Πυρηνικών Όπλων. Αυτή η απαγόρευση σημαίνει τη μη κατασκευή πυρηνικών όπλων και τη μη αποθήκευσή τους. Σαν να λέει «ξεφορτωθείτε τα». Δυστυχώς, κανένα κράτος με πυρηνικά δεν υπέγραψε τη συμφωνία. Αν, όμως, οι ΗΠΑ θέλουν να επιδείξουν ηγετικό ρόλο, για τον οποίο οι Αμερικανοί διανοούμενοι αρέσκονται να συζητούν, ιδού ο τρόπος να το κάνουν. Ας ηγηθούν των προσπαθειών να προχωρήσουμε με την αποδοχή της Συνθήκης Απαγόρευσης Πυρηνικών Όπλων.
Δεν θα έλεγα ότι αυτή είναι κάποια ακραία θέση. Έχει υποστηριχθεί από ανθρώπους σαν τον Henry Kissinger, τον υπουργό της κυβέρνησης Reagan, George Sultz, τον Sam Nunn, δηλαδή από ανθρώπους που βρέθηκαν στην καρδιά της κούρσας για πυρηνικούς εξοπλισμούς. Καταλαβαίνουν ότι δεν είναι δυνατόν να γίνει πυρηνικός πόλεμος. Πρέπει να κάνουμε κινήσεις στην κατεύθυνση της εξάλειψης μιας τέτοιας πιθανότητας.
Υπάρχει και άλλος τρόπος να το κάνουμε, ένας πολύ σημαντικός τρόπος: να καθιερώσουμε ζώνες ελεύθερες από πυρηνικά όπλα σε όλο τον κόσμο. Δεν λύνει το πρόβλημα, αλλά το περιορίζει. Και επίσης δείχνει με συμβολικό τρόπο κάτι που δεν είναι αμελητέο, ότι θέλουμε να τελειώνουμε με αυτό. Είναι εντελώς λάθος. Δεν θέλουμε να είμαστε μέρος του.