Αν περπατήσετε σε οποιαδήποτε πανεπιστημιούπολη των ΗΠΑ, θα παρατηρήσετε μια εντυπωσιακή ανισορροπία μεταξύ των δύο φύλων: υπάρχουν περίπου τρεις φοιτήτριες για κάθε δύο φοιτητές, σύμφωνα με στοιχεία του εκπαιδευτικού μη κερδοσκοπικού οργανισμού National Student Clearinghouse. Πρόκειται για το αποτέλεσμα μιας τάσης δεκαετιών, που συνεχίζεται αμείωτη και που όχι μόνο εκμηδένισε το ιστορικό χάσμα των φύλων σε μορφωτικό επίπεδο, αλλά το αντέστρεψε.
Η νέα γενιά δείχνει να ακολουθεί διαφορετικά βήματα από την προηγούμενη, από τα πρώτα κιόλας χρόνια την ενήλικης ζωής της. Οι σημερινοί νέοι επιλέγουν με διαφορετικά πρότυπα, προτιμούν νέες μορφές οικογένειας και διαλέγουν επαγγελματικές σταδιοδρομίες που θα αναδιαμορφώσουν θεμελιωδώς την οικονομία. Το χάσμα ανάμεσα σε γυναίκες και άντρες που επιλέγουν να μορφωθούν, δημιουργείται σταδιακά εδώ και δεκαετίες. Οι γυναίκες που επιδιώκουν ανώτερη εκπαίδευση αυξάνονται διαρκώς και σήμερα είναι περισσότερες από ποτέ. Αντίθετα, τα ποσοστά των αντρών που εισάγονται στα πανεπιστήμια παραμένουν σταθερά, κάτι που καταθλίβει τους ειδικούς. Το χάσμα στα ποσοστά αποφοίτησης είναι ακόμα μεγαλύτερο, αφού οι άντρες είναι λιγότερο πιθανό να ολοκληρώσουν τις σπουδές τους.
Παρά τον σταθερό αριθμό όσων επιλέγουν να σπουδάσουν σε πανεπιστήμιο, γενικά οι νέοι άνδρες δείχνουν μικρότερη προθυμία να επενδύσουν στην τριτοβάθμια εκπαίδευση από τις προηγούμενες γενιές -κάτι που έρχεται σε αντίθεση με το διαχρονικό πρότυπο που θέλει κάθε νέα γενιά να μορφώνεται περισσότερο από τους προγόνους της. Ακόμα μεγαλύτερο μυστήριο προκαλεί το ότι αυτό συμβαίνει σε μια περίοδο που ένα καλό πτυχίο συνδέεται όλο και περισσότερο με μια καλή σταδιοδρομία και με μεγάλα οικονομικά οφέλη. Οι γυναίκες έχουν ανταποκριθεί σε μεγάλο βαθμό στο σήμα της αγοράς, οι άνδρες όχι.
Οι μακροχρόνιες αυτές τάσεις δεν καταγράφονται μόνο στις ΗΠΑ. Μεταξύ των νέων ηλικίας 25-34 ετών, οι γυναίκες είναι πιο πιθανό να έχουν πτυχίο τριτοβάθμιας εκπαίδευσης από τους άνδρες και στις 38 χώρες που είναι μέλη του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ).
Οι φοιτήτριες ήταν για πρώτη φορά περισσότερες από τους φοιτητές το 1979 και από τότε η διαφορά υπέρ τους αυξάνεται συνεχώς. Παρότι το χάσμα των φύλων στα πανεπιστήμια έχει σταματήσει να διευρύνεται τα τελευταία χρόνια, δεν έχει δείξει σημάδια αντιστροφής.
Ακόμα, τα τελευταία δεδομένα δείχνουν ότι η πανδημία οδήγησε περισσότερους άνδρες παρά γυναίκες εκτός πανεπιστημίων. Επιπλέον, οι γυναίκες έχουν κάνει… κατάληψη σε σχολές κύρους όπως η ιατρική και η νομική, ενώ συνεχίζουν με μεταπτυχιακές σπουδές και διδακτορικά. Οι άνδρες εξακολουθούν να έχουν το προβάδισμα στις σχολές επιχειρήσεων, αλλά οι γυναίκες κερδίζουν έδαφος. Έτσι, τα εκπαιδευτικά φυτώρια για leaders της βιομηχανίας και πολιτικούς ηγέτες κυριαρχούνται πλέον από γυναίκες -αν και οι άνδρες εξακολουθούν να αποτελούν την πλειονότητα των φοιτητών σε ορισμένους από τους υψηλότερα αμειβόμενους κλάδους, όπως οι επιχειρήσεις, οι επιστήμες των υπολογιστών και η μηχανική.
Το μέλλον των αμοιβών
Μέχρι σήμερα, οι γυναίκες δεν έχουν αποκομίσει τις υψηλές αμοιβές που αντιστοιχούν στο ανερχόμενο εκπαιδευτικό τους επίπεδο, καθώς οι μισθοί τους συνεχίζουν να είναι χαμηλότεροι από αυτούς των ανδρών. Αυτό οφείλεται τόσο σε παράγοντες όπως οι διακρίσεις των φύλων, οι οποίες παραμένουν στο παιχνίδι της αγοράς, όσο και στις επιλογές που αναγκάζονται να κάνουν λόγω του οικογενειακού βάρους που επωμίζονται. Ωστόσο, οι υψηλά αμειβόμενες θέσεις εργασίας σταδιακά θα προσαρμοστούν στις ανάγκες των γυναικών, αφού αυτές θα κυριαρχήσουν στο εκπαιδευμένο εργατικό δυναμικό.
Το κλειδί για το πώς θα επηρεάσει αυτή η τάση το μέλλον βρίσκεται στο εξής ερώτημα: αν όλες αυτές οι μορφωμένες γυναίκες παντρευτούν, ποιους θα παντρευτούν και τι ρόλο θα παίξει ο γάμος στη ζωή τους; Είναι ένα ερώτημα που έχει σημασία συνολικά για την οικονομία, αφού η επαγγελματική και η οικογενειακή ζωή είναι στενά αλληλένδετες.
Γιατί, όμως, είναι τόσο σημαντικό αυτό το ερώτημα; Η ιστορία δίνει κάποιο χρήσιμο πλαίσιο. Όταν προβαλλόταν στην τηλεόραση το δημοφιλές show «I Love Lucy», δηλαδή στη δεκαετία του 1950, ο γάμος ήταν ουσιαστικά μια συμφωνία ανάμεσα στο ζευγάρι: ο σύζυγος παρείχε ένα σταθερό εισόδημα και η σύζυγος ήταν υπεύθυνη για το σπίτι, το μαγείρεμα και τη φροντίδα των παιδιών.
Αυτός ο καταμερισμός της εργασίας αντικατόπτριζε τους κυρίαρχους κοινωνικούς κανόνες, τις περιορισμένες οικονομικές ευκαιρίες των γυναικών και την πραγματικότητα της τεκνοποίησης και της φροντίδας των παιδιών. Παράλληλα, αποτελούσε και μια οικονομική αντίδραση: όπως οι εργαζόμενοι σε μια εταιρεία τείνουν να ειδικεύονται σε διαφορετικά καθήκοντα, έτσι και οι σύζυγοι επένδυαν πολλά στα επαγγέλματά τους, οι άντρες ως «κουβαλητές» και οι γυναίκες ως «νοικοκυρές».
Οι οικονομικές δυνάμεις διαμορφώνουν όχι μόνο τον ρόλο που έχουμε μέσα σε μία σχέση, αλλά και την επιλογή των συντρόφων μας. Η παροιμία που έλεγαν οι γιαγιάδες μας, ότι «τα ετερώνυμα έλκονται», αντικατόπτριζε την πραγματικότητα ενός παραδοσιακού γάμου εκείνης της εποχής. Άνδρες και γυναίκες ειδικεύονταν σε διαφορετικούς τομείς και έπαιζαν διαφορετικούς ρόλους, που απαιτούσαν διαφορετικές δεξιότητες. Οι γυναίκες με πανεπιστημιακή εκπαίδευση δεν είχαν τα προσόντα για να γίνουν καλές νοικοκυρές και συχνά παρέμεναν ανύπαντρες, ενώ οι άντρες με πανεπιστημιακή μόρφωση ήταν περιζήτητοι. Κατά το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, αυτό το παραδοσιακό μοντέλο γάμου σταδιακά κατέρρευσε και τα ανδρόγυνα έγιναν πιο ισότιμα. Καθώς οι ευκαιρίες για τις γυναίκες στην αγορά εργασίας διευρύνονταν, ο παραδοσιακός καταμερισμός της εργασίας μέσα στα νοικοκυριά έχανε το νόημά του.
Οι ρόλοι του ζευγαριού μέσα στον γάμο άρχισαν να μοιάζουν. Ο ρόλος της «νοικοκυράς» δεν προοριζόταν πια μόνο για τη γυναίκα, αλλά και για τον άντρα (έστω και άνισα). Μάλιστα, κάποιες από τις αρμοδιότητες της «νοικοκυράς» αντικαταστάθηκαν από υπηρεσίες καθαρισμού, φθηνά εισαγόμενα ρούχα και έτοιμα γεύματα.
Πιθανότατα να μην είναι τυχαίο πως οι ισότιμοι γάμοι, με λιγότερο διακριτούς ρόλους μεταξύ των δύο φύλων, συνέπεσαν με την απαίτηση να μπορούν να παντρεύονται μεταξύ τους άτομα του ίδιου φύλου. Παράλληλα, άλλαξαν και οι σχέσεις. Ο σύζυγος που παντρεύεται με την προσδοκία ότι η σύζυγός του θα έχει επίσης μια καλή καριέρα, είναι πιθανό να αναζητά περισσότερο ένα καλό εισόδημα παρά μια καλή νοικοκυρά. Την ίδια στιγμή, μια γυναίκα έλκεται περισσότερο από κάποιον με τον οποίο μοιράζονται κοινά ενδιαφέροντα παρά από κάποιον καλό «κουβαλητή». Αυτό σημαίνει πως, σταδιακά, οι απόφοιτοι πανεπιστημιακών σχολών άρχισαν να παντρεύονται τους συναδέλφους τους, επίσης απόφοιτους πανεπιστημίων.
Νέες κατηγορίες ανισότητας
Πρόκειται για ένα μοτίβο που συνδέεται και με ακόμα μία σημαντική τάση αυτής της εποχής: την αύξηση της εισοδηματικής ανισότητας. Καθώς οι απόφοιτοι πανεπιστημίου παντρεύονταν όλο και περισσότερο άλλους αποφοίτους πανεπιστημίου, τα κέρδη συγκεντρώθηκαν στα νοικοκυριά με καλή μόρφωση και καλές δουλειές αντί να κατανεμηθούν ομοιόμορφα στην κοινωνία.
Μέχρι στιγμής επιδιώκουμε μεγαλύτερη ισότητα των δύο φύλων στην αγορά εργασίας, πράγμα που επηρεάζει και την ισότητα στο νοικοκυριό (και το αντίστροφο). Κοιτάζοντας στο μέλλον, όμως, ποιες είναι οι πιθανές συνέπειες της διευρυνόμενης ανισότητας που θα προκύψει από το γεγονός πως οι γυναίκες θα είναι πιο μορφωμένες από τους άντρες; Η μόρφωση δεν διευρύνει απλώς τους ορίζοντές μας. Παρέχει και τεράστια οικονομική δύναμη και οι απόφοιτοι πανεπιστημίου θα κερδίσουν, κατά μέσο όρο, περίπου 1 εκατομμύριο δολάρια περισσότερα από τους αποφοίτους γυμνασίου στη διάρκεια της καριέρας τους, σύμφωνα με μελέτη του Πανεπιστημίου Georgetown για την εκπαίδευση και το εργατικό δυναμικό.
Τα ότι αποκτούν πτυχία πανεπιστημίου περισσότερες γυναίκες απ’ ό,τι άντρες, σημαίνει ότι πολλές γυναίκες με υψηλή μόρφωση είτε θα πρέπει να συνεργαστούν με λιγότερο μορφωμένους άντρες είτε θα παραιτηθούν από τη συνεργασία. Αυτή τη στιγμή ζούμε σε μια εποχή που η εργασία και η οικογένεια συνδυάζονται, αλλά αυτό μπορεί να αλλάξει και σύντομα να πρέπει να επιλέξουμε ανάμεσα στην εργασία ή την οικογένεια, πράγμα που σημαίνει ότι θα μειωθεί το ποσοστό γεννήσεων.
Ο γάμος πρέπει για άλλη μια φορά είτε να προσαρμοστεί είτε να γίνει παρελθόν. Εάν ο σύζυγος -ή οι σύντροφοι οποιουδήποτε φύλου -πρόκειται να χαρακτηρίζονται ξανά από διαφορετικές δεξιότητες για να ενισχύουν τη θέση τους στη σχέση τους, τότε είναι πιθανό να επαναπροσδιορίσουν τους ρόλους τους. Πώς θα διαπραγματευθούν, λοιπόν, οι άνθρωποι τους νέους τους ρόλους; Δεν θα βρείτε απαντήσεις σε βαρύγδουπους τίτλους, επειδή τα δημογραφικά στοιχεία εξελίσσονται αργά, άρα αυτές οι αλλαγές γίνονται αργά. Το ότι οι άνθρωποι σήμερα επενδύουν στην καριέρα τους έχοντας στο πίσω μέρος του μυαλού τους ότι στο μέλλον θα κάνουν οικογένεια, σημαίνει ότι μπορούμε να προβλέψουμε πώς θα διαμορφωθεί η αγορά εργασίας, αν παρατηρήσουμε με προσοχή τις αποφάσεις των σημερινών εικοσάρηδων.
Ήδη βλέπουμε ότι οι νέοι αυτής της ηλικιακής ομάδας αναβάλλουν τον γάμο μέχρι να εδραιωθούν στην εργασία τους και ελπίζουμε ότι η σοφία που έρχεται με τα χρόνια θα τους βοηθήσει να δεσμευθούν πιο υπεύθυνα με κάποιον σύντροφο. Την ίδια στιγμή, τα νεαρά ζευγάρια καθυστερούν να κάνουν παιδιά, μια τάση που ενισχύεται από επιστημονικές προόδους σε τομείς όπως η εξωσωματική γονιμοποίηση.
Η εμπειρία της πανδημίας
Η πανδημία παρέχει επίσης κάποιες ενδείξεις για το μέλλον. Οι έντονες διαμαρτυρίες των εργαζόμενων μητέρων δείχνουν ότι ήδη οι επαγγελματικές τους υποχρεώσεις τους αφήνουν λίγο ελεύθερο χρόνο για τις οικιακές υποχρεώσεις. Οι μαμάδες σήκωσαν περισσότερο βάρος από τους μπαμπάδες και, παρότι οι σχέσεις αλλάζουν, η αλλαγή γίνεται αργά. Για να καλυφθούν οι οικιακές υποχρεώσεις, κάτι πρέπει να θυσιαστεί.
Αρχικά, όλοι σκεφτόμαστε ότι η σύζυγος πρέπει να θυσιάσει την εργασία της στον βωμό του σπιτιού και του νοικοκυριού. Αν στο μέλλον κερδίζει περισσότερα από τον σύζυγό της, τότε δεν θα θυσιάσει εκείνη την εργασία της, αλλά ο άντρας του σπιτιού.
*Ο κ. Justin Wolfers είναι Καθηγητής Οικονομικών και Δημόσιας Πολιτικής στο Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν και οικοδεσπότης του podcast «Think Like an Economist».