Η Δημοκρατία μεταξύ σφύρας και άκμονος

Ο πόλεμος στην Ουκρανία είναι σκληρή δοκιμασία για την αμερικανική πολιτική πρωτοκαθεδρία παγκοσμίως -για την οποία, ούτως ή άλλως, οι ενστάσεις ήταν ήδη πολλές…

Η Δημοκρατία μεταξύ σφύρας και άκμονος
  • του Roger Cohen*

Ο καταγάλανος ουρανός πάνω από το 10ο Athens Democracy Forum του 2022 δεν έφτανε για να απαλύνει την κακή διάθεση. Για πρώτη φορά στα χρονικά του Forum, έγινε αναφορά στην πιθανότητα πυρηνικού πολέμου.

Το σαμποτάζ στον αγωγό φυσικού αερίου Nord Stream προϊδεάζει για έναν δύσκολο χειμώνα. Ο πληθωρισμός στη Γερμανία -μια χώρα που δεν έχει ξεχάσει τις τρομακτικές επιπτώσεις των ραγδαίων ανατιμήσεων του 1920- είχε εκτιναχθεί πάνω από 10%.

Τη μέρα που το Forum ολοκληρωνόταν, ο Vladimir V. Putin ανακοίνωσε την προσάρτηση περίπου 104.000 τετραγωνικών χλμ. της ανατολικής και νότιας Ουκρανίας στη ρωσική «πατρίδα» και δήλωσε ότι θα τα υπερασπιστεί με όλα τα μέσα που έχει στη διάθεσή του.

Οι δημοκρατίες της υφηλίου θα δυσκολευτούν πολύ να αντικρούσουν τις απειλές του V. Putin και την περιφρόνησή του για το διεθνές δίκαιο. Αυτό κατέστη ξεκάθαρο από οξείς αντιπαραθέσεις που υποδήλωναν, όπως σχολίασε ο πρόεδρος της Γαλλίας Emmanuel Macron, ότι από «δημογραφική άποψη», η πλειονότητα του κόσμου δεν υποστηρίζει τη Δύση. Η Ινδία και η Κίνα φάνηκαν απρόθυμες να πάρουν θέση. Μεγάλο μέρος της Αφρικής, στην οποία η αποικιοκρατία και οι κούφιες δυτικές υποσχέσεις ακόμα αχνίζουν, κλίνει προς το μέρος της Ρωσίας, που είναι και σημαντικός προμηθευτής όπλων στην περιοχή.

Ο Jeffrey Sachs, διευθυντής του Κέντρου Βιώσιμης Ανάπτυξης στο Πανεπιστήμιο Columbia, υποστήριξε την άποψη ότι οι ΗΠΑ είναι μια «ρατσιστική κοινωνία που κυριαρχείται από λευκούς», όχι καλύτερη από τη Ρωσία με την «κουλτούρα της εξουσίας» ή την Κίνα με το «πιο επαγγελματικό σύστημα πληροφοριών στον κόσμο» και ο παραλληλισμός του αυτός ξεσήκωσε χειροκροτήματα. Οι κορυφαίες δυνάμεις του κόσμου θα πρέπει να συνομιλήσουν, είπε, όχι να προσπαθούν να αποδείξουν ο καθένας την ανωτερότητα του δικού του μοντέλου.

Ο πόλεμος, κατά την άποψη του κ. Sachs, προκλήθηκε σε σημαντικό βαθμό από την επέκταση του ΝΑΤΟ στα σύνορα της Ρωσίας. Ανέφερε, επίσης, ότι αν ο πόλεμος φτάσει στη χρήση πυρηνικών όπλων, αυτός που θα φέρει τη μεγαλύτερη ευθύνη θα είναι ο πρόεδρος της Ουκρανίας Volodymyr Zelensky, που απέφυγε τη διαπραγμάτευση και ακολούθησε απερίσκεπτα την τακτική «όλα ή τίποτα».

Ο Jeffrey Sachs υποστήριξε ότι ο πόλεµος στην Ουκρανία οφείλεται στην επέκταση του ΝΑΤΟ στα σύνορα της Ρωσίας.

Ο Jaroslaw Kuisz, ένας Πολωνός δημοσιογράφος, ήταν μεταξύ αυτών που εξοργίστηκαν. Αναφερόμενος στην κατάρρευση της σοβιετικής αυτοκρατορίας πριν από 30 χρόνια και στην τότε συμμετοχή του κ. Sachs στα πολωνικά πράγματα, όταν η χώρα έκανε τη μετάβαση από τον κεντρικό σχεδιασμό στην οικονομία της αγοράς, είπε: «Μου κάνει εξαιρετική εντύπωση το ότι υποσχεθήκατε ελευθερία σε αυτές τις κοινωνίες. Δηλαδή ότι, έπειτα από 300 χρόνια υποταγής, θα έβγαιναν από αυτή τη φρικτή σφαίρα επιρροής και θα υιοθετούσαν χωρίς πρόβλημα την αυτοδιάθεση και τον σεβασμό των ανθρώπινων δικαιωμάτων». Και τώρα;

Τέτοιες εντάσεις καταγράφονται εδώ και καιρό στο Athens Democracy Forum, που διοργανώθηκε από το Ίδρυμα Δημοκρατίας και Πολιτισμού σε συνεργασία με τους «New York Times». Η πολιτισμένη διαφωνία χαρακτηρίζει κάθε υγιή κοινωνία.

Ο κ. Kuisz μίλησε για ένα γνωστό του παιδί από την Ουκρανία, που έμεινε χωρίς πόδια και με ένα χέρι, και για μια μητέρα από την ισοπεδωμένη Μαριούπολη, απαρηγόρητη από την εξαφάνιση του γιου της. Χωρίς τις βίαιες εμμονές του κ. Putin για την «ανυπαρξία» του ουκρανικού έθνους, αυτό το παιδί θα ήταν ακόμα αρτιμελές και η μητέρα θα είχε τον γιο της. Δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι, Ουκρανοί και Ρώσοι, πολλοί από αυτούς νέοι, θα ήταν ακόμα ζωντανοί.

Μπροστά σε αυτό που ο John le Carré κάποτε περιέγραψε ως «το κλασικό, διαχρονικό, χοντροκομμένο, ρωσικό, ξεδιάντροπο, εξωφρενικό ψέμα», ας θυμηθούμε κάτι απλό: ο κ. Putin ξεκίνησε αυτόν τον πόλεμο, κανένας άλλος.

Μη λέτε στους Πολωνούς ότι πρέπει να επαφίενται στην καλοσύνη των ξένων. Ούτε στους Εσθονούς, τους Λετονούς και τους Λιθουανούς. Αυτοί έχουν γνωρίσει τον σοβιετικό ολοκληρωτισμό και δεν εκπλήσσονται από τον ιμπεριαλιστικό ρεβανσισμό της Ρωσίας του Putin.

Η αδιάλλακτη στάση τους απέναντι στη Μόσχα πιθανότατα θα προκαλέσει πιέσεις στην Ευρωπαϊκή Ένωση των 27 κρατών-μελών. Χώρες όπως η Γαλλία, η Γερμανία και η Ιταλία θα είναι πιο δεκτικές σε έναν συμβιβασμό μέσω διαπραγματεύσεων, ακόμα κι αν κάτι τέτοιο φαίνεται αδιανόητο προς το παρόν. Σε ένα πράγμα συμφώνησαν όλοι στο Forum: ο πόλεμος στην Ουκρανία θα είναι μακρύς.

Όσο πιο μακρύς ο πόλεμος τόσο περισσότερο η κλιμάκωση θα είναι πιθανή. Το μόνο που χρειάζεται, είναι ένα ατύχημα ή ένα μεμονωμένο περιστατικό. Από την Κρίση των Πυραύλων της Κούβας το 1962 είχαμε να νιώσουμε τόσο έντονα να επικρέμαται τέτοια τρομερή καταστροφή για την ανθρωπότητα.

Ο Christopher Clark, Αυστραλός συγγραφέας και καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Cambridge, ονόμασε το βιβλίο του για τη συσσώρευση αποφάσεων, μεγάλων και μικρών, που τον Ιούλιο του 1914 οδήγησαν στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, «Οι υπνοβάτες». Είναι άραγε οι σημερινοί ηγέτες κι αυτοί υπνοβάτες -σε μια άλλη εποχή ανερχόμενων δυνάμεων, οικονομικών μετασχηματισμών και απρόβλεπτων παραμέτρων- που ωθούν τον κόσμο, αντίθετα απ’ ό,τι θα ήθελαν, προς το ολοκαύτωμα;

Είναι στη φύση της τραγωδίας, όπως η περιγραφή της χρεοκοπίας του Ernest Hemingway, να έρχεται στον κόσμο «σιγά σιγά και μετά απότομα».

Η Ursula von der Leyen, η πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, εξέφρασε μια νότα αισιοδοξίας σε ομιλία της στο Forum. «Είμαι βαθιά πεπεισμένη ότι η δημοκρατία θα επικρατήσει», είπε, προσθέτοντας ότι «η δημοκρατία μπορεί να μην είναι τέλεια, αλλά είναι τελειοποιήσιμη». Η ευελιξία και η ικανότητα για αναμόρφωση νέων δημοκρατικών συστημάτων υπερβαίνει κατά πολύ αυτή των αυταρχικών καθεστώτων, σημείωσε. «Η δημοκρατία είναι υπόσχεση», είπε.

Ήταν, όμως, επίσης και απογοήτευση, τουλάχιστον τα τελευταία χρόνια. Για πολλούς πολίτες, η υπόσχεση της δημοκρατίας έχει αποδειχθεί κούφια. Ο θυμός έχει ριζοσπαστικοποιήσει τις δυτικές κοινωνίες. Μια αίσθηση αποκλεισμού οδήγησε στον πολλαπλασιασμό ακραίων κινημάτων και άγριων αποφάσεων όπως το Brexit (που τελικά δεν ήταν πανάκεια, όπως αντιλαμβάνεται τώρα το Ηνωμένο Βασίλειο).

Η Ece Temelkuran, μια Τουρκάλα συγγραφέας, μίλησε έντονα για την αυξανόμενη ανισότητα που παρήγαγε ο παγκοσμιοποιημένος καπιταλισμός που δεν βγάζει νόημα και έρχεται σε αντίθεση με την υπόσχεση της δημοκρατίας για ένα δίκαιο μερίδιο για όλους.

Βομβαρδισμένοι από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, στερημένοι από οποιαδήποτε κοινή αντίληψη της αλήθειας, υποταγμένοι σε συχνά παράλογους φόβους, πολωμένοι σε αντίπαλες φυλές, τρεκλίζοντας από την πανδημία, απομονωμένοι λόγω της εξ αποστάσεως εργασίας, οι Αμερικανοί δυσκολεύονται όλο και περισσότερο να πείσουν τον κόσμο ότι η δημοκρατική κοινωνία τους είναι παράδειγμα προς μίμηση. Από ορισμένες απόψεις, και οι Ευρωπαίοι δεν πάνε πολύ πίσω.

Η Ece Temelkuran, Τουρκάλα συγγραφέας, µίλησε για την αυξανόµενη ανισότητα που παρήγαγε ο παγκοσµιοποιηµένος καπιταλισµός.

Ο Mo Ibrahim, ένας Σουδανο-Βρετανός επιχειρηματίας, που έχει επενδύσει μέρος της περιουσίας του για τη βελτίωση της διακυβέρνησης στην Αφρική, ρώτησε γιατί η Αφρική θα έπρεπε να έχει τη Δύση ως πρότυπο. Τοποθετήθηκε για το πολιτικοποιημένο Ανώτατο Δικαστήριο στις Ηνωμένες Πολιτείες, την εισβολή στο Καπιτώλιο των ΗΠΑ, την υπερσυγκέντρωση εμβολίων από την Ευρώπη σε βάρος της Αφρικής, την αυξανόμενη ανισότητα, την καταστολή των δικαιωμάτων των Αμερικανών ψηφοφόρων και τη διαδεδομένη δυσαρέσκεια και αίσθηση αποκλεισμού που οδήγησε στην άνοδο της ακροδεξιάς από την Ιταλία ως τη Σουηδία.

Αλήθεια, γιατί; Ίσως επειδή ούτε η καταπιεστική Ρωσία του V. Putin ούτε ο «Μεγάλος Αδελφός» του προέδρου Xi Jinping στην Κίνα αποτελούν ελκυστικές εναλλακτικές. Ωστόσο, για πολλούς, ένας κόσμος που κυριαρχείται από την Κίνα και τη Ρωσία μπορεί να είναι δελεαστικός, απλώς και μόνο επειδή… δεν είναι η Δύση, της οποίας οι αμαρτίες -όπως η αποικιοκρατία, ο ρατσισμός και ο πόλεμος στο Ιράκ- δεν ξεχνιούνται. Έγινε ξεκάθαρο στο Forum η γέννηση ενός αναδιαμορφωμένου, έντονα ανταγωνιστικού κόσμου, όπου η κυριαρχία των ΗΠΑ δεν είναι πλέον καθοριστική, ακόμη και σε μια περίοδο πολέμου στην Ευρώπη.

Οι κρίσεις είναι επίσης και ευκαιρίες. Οι δημοκρατίες μπορεί να κλονίζονται, αλλά καθώς αναδεύονται, ξεπροβάλλουν λύσεις και νέες ιδέες. Η Ευρωπαϊκή Ένωση ζυμώθηκε από τον πόλεμο στο κατώφλι της και από την πανδημία Covid-19 και είναι έτοιμη να προχωρήσει σε μια πιο ομοσπονδιακή Ευρώπη, στην οποία οι δημοσιονομικές, αμυντικές, ενεργειακές και εξωτερικές πολιτικές θα ενσωματώνονται καλύτερα. Η πρόοδος θα είναι αργή, αλλά η κατεύθυνση φαίνεται καθορισμένη.

Στους μαθητές που συμμετείχαν στο Forum, διέκρινες ξεκάθαρα το πάθος και την αφοσίωση για επαναπροσδιορισμό της Δημοκρατίας και μια ισχυρή δέσμευση για τη διάσωση του πλανήτη. Τους είναι ξεκάθαρο ότι το έθνος-κράτος δεν μπορεί να είναι το πλαίσιο για την αντιμετώπιση των βασικών προβλημάτων της εποχής μας, μεταξύ των οποίων και η κλιματική αλλαγή, η οποία δεν γνωρίζει σύνορα.

Τρεις σπουδαστές -ο Michele Castrezzati, η Elena Vocale και η Larissa Möckel- από το International Youth Think Tank, σκιαγράφησαν μια πρωτοβουλία για να επαναπροσδιορίσουν την οικονομική επιστήμη με σκοπό να οριστεί ως μέτρο μιας επιτυχημένης κοινωνίας η κοινή ευημερία και όχι η ανάπτυξη. Ο Carsten Berg, πολιτικός επιστήμονας και συνεργάτης του Ινστιτούτου Berggruen, ανέφερε την Ιρλανδία ως παράδειγμα του τρόπου με τον οποίο συνελεύσεις πολιτών, που σχηματίζονται από τυχαία επιλεγμένους πολίτες, μπορούν να αποκαταστήσουν την αίσθηση συμμετοχής σε δημοκρατίες οι οποίες τελευταία αμφισβητούνται. Εάν λειτουργεί ο θεσμός των ενόρκων, γιατί να μην πετύχουν κι αυτές οι συνελεύσεις;

Υπάρχει μια θεωρία ότι οι απολυταρχίες έχουν το πλεονέκτημα να παραμένουν στην εξουσία σε περιόδους κρίσης επειδή δεν υπολογίζουν τους ανέμους της πολιτικής αλλαγής. Όμως, οι δημοκρατικές κοινωνίες μπορεί να είναι αργές στις αντιδράσεις τους, αλλά είναι ικανές για αποφασιστικές κινήσεις.

Η Karolina Wigura, ιστορικός και κοινωνιολόγος από την Πολωνία, ισχυρίστηκε ότι η απαισιοδοξία για το μέλλον της δημοκρατίας, στη χώρα της και αλλού, ήταν υπερβολική. Η εικόνα δεν είναι «μαύρη ή άσπρη, μοιάζει περισσότερο με… ζέβρα», είπε.

Οι λεπτές νοηματικές αποχρώσεις δεν ευνοούνται ιδιαίτερα σε αυτή την εποχή της δημηγορίας του «όλα ή τίποτα», του τεκμηρίου ενοχής, της άρνησης συμβιβασμού. Όμως, το μεγαλύτερο μέρος της ζωής βρίσκεται στις γκρίζες ζώνες. Οι δημοκρατίες είναι αδέξιες, αλλά μπορούν να προσαρμόζονται. Δεν είναι μονόχρωμες. Ίσως η Πολωνία, ακόμη και στην απολυταρχική στροφή της, να βρίσκεται πράγματι -όπως η Ιταλία και η Σουηδία- στον δύσκολο δρόμο προς μια κοινωνία όπου υπάρχει λιγότερη περιφρόνηση της μιας παράταξης για την άλλη.

Ο Isaiah Berlin έγραψε στο «Στρεβλό υλικό της ανθρωπότητας» («The Crooked Timber of Humanity») ότι «ούτε επί της αρχής, πολύ περισσότερο ούτε στην πράξη, καμία ενιαία λύση δεν είναι δυνατή στα ανθρώπινα προβλήματα, και οποιαδήποτε πεισματική προσπάθεια να την παραγάγει, είναι πιθανό να οδηγήσει σε βάσανα, απογοήτευση και αποτυχία». Η δημοκρατία είναι ατελής και σε αυτή της την ατέλεια απολαμβάνει την ανθρωπιά, την ευελιξία, την τρομακτική τρωτότητα: την ποιότητα όπως κάθε αναζήτησης για ουτοπία, που καταλήγει να συνθλίβεται στον δρόμο προς τον τρόμο.

Η πεποίθηση ότι οι δημοκρατίες του κόσμου, παρά τα ελαττώματά τους, ενσωματώνουν αξίες ελευθερίας, διαφάνειας, κράτους δικαίου, ελευθερίας έκφρασης και ανθρώπινων δικαιωμάτων δεν ήταν πουθενά πιο εμφανής όσο στα λόγια του Alexander Chekmenov, ενός Ουκρανού φωτογράφου. Έχει αποτυπώσει στις φωτογραφίες του την καθημερινή γενναιότητα απλών ανθρώπων -ενός φούρναρη, ενός μάγειρα, ενός σταθμάρχη-, η χώρα των οποίων δέχθηκε επίθεση απλώς και μόνο επειδή θέλησε να ορίσει το δικό της δημοκρατικό μέλλον. Πιστεύει ότι ο αγώνας της Ουκρανίας είναι απαραίτητος για να διασφαλιστεί ότι ο κόσμος δεν θα πέσει ξανά στην τυραννία και τη φρίκη.

«Αυτό θα τελειώσει με τη νίκη μας, που θα είναι η νίκη όλου του πολιτισμένου κόσμου, του φωτός πάνω στο σκοτάδι, του καλού πάνω στο κακό», είπε.

*Ο κ. Roger Cohen είναι επικεφαλής του γραφείου των «The New York Times» στο Παρίσι και πρώην συντάκτης και αρθρογράφος στο τμήμα διεθνών ειδήσεων

© 2022 The New York Times Company and Roger Cohen


v