Στο έργο του Σοφοκλή «Αντιγόνη», ο βασιλιάς Κρέοντας, αφού διατάζει την εκτέλεση της ανιψιάς του επειδή τον πρόδωσε, αναρωτιέται: «Έχω οριστεί να κυβερνώ τους άλλους ή τον εαυτό μου;». Ο Αίμων, γιος του και εραστής της Αντιγόνης, σοκαρισμένος και θλιμμένος, του απαντά: «Το κράτος του ενός δεν είναι καθόλου κράτος».
Αυτός ο απλός διάλογος, γραμμένος γύρω στο 441 π.Χ., δείχνει με ποιον τρόπο ένας χαρακτήρας στο αρχαίο ελληνικό θέατρο έφτασε να αμφισβητήσει την απολυταρχική εξουσία ενός άλλου και πώς ο Σοφοκλής, ο Αισχύλος και ο Ευριπίδης καλλιέργησαν την ιδέα της δικαιοσύνης και της εκπροσώπησης για όλους κατά τη διάρκεια των δύο αιώνων της αθηναϊκής δημοκρατίας.
Τα έργα τους, ανάμεσα στα 32 που διασώζονται από τις χιλιάδες που πιστεύεται ότι γράφτηκαν εκείνη την εποχή από πολλούς συγγραφείς, είναι οι πρώτες αποτυπώσεις του τρόπου με τον οποίο η δημοκρατία συνέβαλε στην αλλαγή του δυτικού πολιτισμού.
Η ιδέα της δημοκρατίας καλλιεργήθηκε στα υπαίθρια αμφιθέατρα, που ήταν διάσπαρτα στις πλαγιές των λόφων στις πολλές πόλεις-κράτη της Αρχαίας Ελλάδας. Και μπορεί η αθηναϊκή δημοκρατία κάποτε να τελείωσε, αλλά με τα γραπτά των τριών μεγάλων τραγικών αλλά και διάσημων κωμωδιογράφων όπως ο Αριστοφάνης, οι σπόροι είχαν φυτευτεί. Τα έργα αυτά σχεδόν πάντα μνημονεύονταν τους επόμενους αιώνες. Λέγεται, μάλιστα, ότι συχνά ανέτρεχαν σ’ αυτά ακόμη και απολυταρχικοί ηγέτες που συνέτριψαν την Αθήνα, όπως ο Μέγας Αλέξανδρος.
«Οι άνθρωποι της αρχαίας Αθήνας κατανοούσαν πραγματικά τη σημασία του θεάτρου ως διαμορφωτή του νου και της ψυχής», λέει η Κατερίνα Ευαγγελάτου, καλλιτεχνική διευθύντρια του ετήσιου Φεστιβάλ Αθηνών - Επιδαύρου. «Οι κωμωδίες είχαν μεγάλη σημασία, επειδή ασκούσαν κριτική σε υψηλά ιστάμενα πρόσωπα στην Αθήνα, γεγονός που πήγε τη δημοκρατία πραγματικά ένα βήμα μπροστά. Αυτό το είδος της κριτικής όχι μόνο επιτρεπόταν αλλά ήταν και κάτι που όλοι θεωρούσαν δεδομένο».
Η γένεση του θεάτρου, όπως και των περισσότερων πραγμάτων στην Αρχαία Ελλάδα, τελούσε υπό την αιγίδα των θεών. Ο Διόνυσος ήταν ο θεός του θεάτρου, όπως του κρασιού και του γλεντιού, και πολλοί ιστορικοί πιστεύουν ότι το θέατρο εξελίχθηκε από τα χορωδιακά τραγούδια που τον τιμούσαν.
Το θέατρο είχε γίνει ένας τρόπος για να ενωθούν οι αντιμαχόμενες παρατάξεις της Αρχαίας Ελλάδας -οι ίδιες ακριβώς διαιρέσεις που θα υπονόμευαν τη δημοκρατία στην Αθήνα μετά την κατάκτησή της από τη Σπάρτη, η οποία είχε συμμαχήσει με τους Πέρσες στον Πελοποννησιακό Πόλεμο τον 5ο π.Χ. αιώνα.
Είναι, όμως, το θέατρο μια δημοκρατική εφεύρεση; Οι ακαδημαϊκοί το συζητούν εδώ και αιώνες. Πολλοί πιστεύουν ότι οι ελληνικές τραγωδίες ήταν ιδιαίτερα πολιτικοποιημένες και γράφονταν για συγκεκριμένα πολιτικά ζητήματα. Αλλά ήταν, επίσης, και μια εμπορική δραστηριότητα. Οι τρεις μεγάλοι Έλληνες τραγωδοί συναγωνίζονταν για βραβεία και δημοτικότητα στη γιορτή των Μεγάλων Διονυσίων, που γινόταν κάθε χρόνο στο Θέατρο του Διονύσου στους πρόποδες της Ακρόπολης, το οποίο δεν χρησιμοποιείται για λόγους προστασίας (το κοντινό Ωδείο του Ηρώδη Αττικού, που χτίστηκε τον 2ο αιώνα μ.Χ., μετά την εισβολή των Ρωμαίων, είναι ένας από τους κύριους χώρους διεξαγωγής του Φεστιβάλ Αθηνών - Επιδαύρου).
Το ελληνικό θέατρο εξελίχθηκε παράλληλα με τη δημοκρατία, με τις γυναίκες και τους δούλους να επιτρέπεται να παρακολουθούν παραστάσεις, ενώ η είσοδος ήταν συχνά δωρεάν για όσους δεν είχαν την οικονομική δυνατότητα. Ο περίφημος ελληνικός Χορός έγινε η φωνή της ερμηνείας και του σχολιασμού της ιστορίας που διαδραματιζόταν στη σκηνή, με τους θεούς να ανακατεύονται με τους θνητούς, ενώ όλοι τους ήταν συχνά γεμάτοι ελαττώματα και ευάλωτοι.
«Οι θεατρικοί συγγραφείς αναμετρήθηκαν με τα αιώνια ερωτήματα της ζωής, της ηθικής, του πολέμου, της ειρήνης, του πλούτου, ακόμη και με τα γυναικεία ζητήματα», αναφέρει η κ. Ευαγγελάτου, η οποία είναι επίσης σκηνοθέτρια θεάτρου και όπερας. «Είναι κρίμα που μας έχουν απομείνει τόσο λίγα κείμενα. Αυτά τα κείμενα και οι ιδέες που κρύβονται πίσω από αυτά είναι ένας φάρος για εμάς. Είναι πάντα εκεί, για να μας θυμίζουν πώς εξελίχθηκε η δημοκρατία».
Κάποιοι στον σύγχρονο κόσμο του ελληνικού θεάτρου σημειώνουν τη σημασία αυτών των ιδεών σήμερα. Η Έλλη Παπακωνσταντίνου, σκηνοθέτρια και ακτιβίστρια, γνωστή για τις πρωτοποριακές ερμηνείες της σε αρχαία ελληνικά έργα, ανέβασε πρόσφατα τον «Έρωτα», μια σκηνοθετημένη multimedia εκδοχή του έργου «Συμπόσιο» του Πλάτωνα. Αλλά η πραγματική ζωή και το θέατρο συνδυάστηκαν με έναν τρόπο που δεν θα μπορούσε ποτέ να φανταστεί.
Έξι Ουκρανοί μουσικοί είχαν επιλεγεί για να συμμετάσχουν σε ένα διεθνές καστ στα τέλη του 2021, όταν άρχισε να λαμβάνει σάρκα και οστά η ιδέα του «Έρωτα». Δεν μπόρεσαν, όμως, να φύγουν από τη χώρα τους καθώς ξέσπασε ο πόλεμος με τη Ρωσία τον Φεβρουάριο.
Τότε, ένα βράδυ του Απριλίου, έλαβε ένα τηλεφώνημα ότι οι μουσικοί και δύο συνάδελφοί τους είχαν εγκαταλείψει την Ουκρανία και ταξίδευαν οδικά μέσω Ουγγαρίας για να έρθουν στην Αθήνα. Εντάχθηκαν στο καστ του «Έρωτα», που έκανε πρεμιέρα στο Ρότερνταμ τον Μάιο και ανέβηκε στην Αθήνα τον Ιούνιο, ενώ περιόδευσε στο Φεστιβάλ Εναλλακτικού Ισραηλινού Θεάτρου Acco στο Ισραήλ τον Οκτώβριο και στη συνέχεια στη Γένοβα της Ιταλίας, προτού ξεκινήσει διεθνή περιοδεία.
Αλλά το ταξίδι που έκανε ο «Έρωτας», με τη σειρά των μονολόγων του που τιμούν τον θεό της αγάπης με φόντο έναν αβέβαιο κόσμο, έγινε η στιγμή που η τέχνη μιμείται τη ζωή. «Δραπέτευσαν από τον πόλεμο και το ταξίδι τους έγινε μια φυσική μαρτυρία γι’ αυτό που απεικονίζαμε στη σκηνή», είπε η κ. Ευαγγελάτου. «Δεν έχω ξαναζήσει κάτι παρόμοιο».
Η εμπειρία, είπε, ήταν σαν να αντικατοπτρίζει το πόσο δύσκολη πρέπει να ήταν η ζωή των αρχαίων Αθηναίων, καθώς αντιμετώπιζαν την πανταχού παρούσα απειλή του πολέμου και τον κίνδυνο να χάσουν τη δημοκρατία τους.
«Η ανθρωπότητα πρέπει πάντα να θυμάται την πιθανότητα του πολέμου για να εκτιμήσει την ειρήνη, γιατί υπήρχαν οι δομές για να συνυπάρχουν αρμονικά οι διάφορες φυλές της Αθήνας, όμως αποδείχτηκαν αποτελεσματικές για πολύ μικρό διάστημα», είπε η κ. Παπακωνσταντίνου. «Τα έργα του Σοφοκλή, για παράδειγμα, έχουν να κάνουν με τον φόβο του εμφύλιου πολέμου. Η απειλή υπήρχε πάντα, παρότι είχαν δημοκρατία. Αυτό δεν απέχει πολύ από ό,τι βιώνουν τώρα οι Ουκρανοί».
Η κ. Παπακωνσταντίνου είπε ότι παρά τους παραλληλισμούς μεταξύ της σημερινής και της αρχαίας ελληνικής δημοκρατίας, αυτό που έχει αλλάξει είναι ο τρόπος έκφρασής της. Τα αρχαία ελληνικά θέατρα ήταν φυσικοί χώροι, όπου καλλιεργούνταν ο διάλογος και η πράξη, αλλά ο τρόπος με τον οποίο λειτουργεί η δημοκρατία έχει αλλάξει τις τελευταίες δύο δεκαετίες, σύμφωνα με τα λεγόμενά της.
«Έχουμε πραγματικές ελευθερίες στη Δύση, αλλά πολλές από αυτές αποκλείουν τη φυσική υπόσταση της κοινότητας, επειδή πλέον ζούμε όλοι στο διαδίκτυο», είπε. «Δεν συγκεντρωνόμαστε πλέον σε εξωτερικούς χώρους, σε πλατείες. Χρησιμοποιούμε τη λέξη δημοκρατία, αλλά τι είναι αυτή; Είναι μια μεταδημοκρατία».
Αλλά με όποιον τρόπο κι αν εξελίχθηκε η δημοκρατία στο πέρασμα των αιώνων, οι θεατρικές της ρίζες πριν από περίπου 2.500 χρόνια δείχνουν όλο το φάσμα του τρόπου με τον οποίο αυτή -και το θέατρο- συνεχίζει να επηρεάζει τον κόσμο.
«Θεατρικοί συγγραφείς όπως ο Αριστοφάνης ήταν εκεί για να σατιρίζουν τους άρχοντες, αλλά και για να κάνουν την καρδιά μας να ματώνει για την τραγωδία της ανθρωπότητας», είπε η κ. Ευαγγελάτου. «Έκαναν κριτική στους ανθρώπους και ταυτόχρονα διαμόρφωναν την ανθρώπινη σκέψη. Αυτό είναι η δημοκρατία στην πράξη».
*Ο κ. David Belcher είναι συνεργάτης των «The New York Times» για θέματα τέχνης και πολιτισμού.
© 2022 The New York Times Company and David Belcher