Όταν ο πρόεδρος των ΗΠΑ Donald J. Trump ισχυρίστηκε ότι του είχαν κλέψει τη νίκη στις προεδρικές εκλογές του Νοεμβρίου 2020, η συγγραφέας και πολιτική σχολιάστρια Ece Temelkuran εντόπισε γρήγορα τους παραλληλισμούς με την πατρίδα της, την Τουρκία. «Χωρίς καμιά αμφιβολία, πρόκειται για απόπειρα πραξικοπήματος», έγραψε σε άρθρο της στην εφημερίδα «The Guardian». «Αν συνέβαινε στην Τουρκία, τα μέσα ενημέρωσης όλου του κόσμου δεν θα είχαν πρόβλημα να το αποκαλέσουν έτσι».
Η Temelkuran μίλησε εκ πείρας. Έζησε την απόπειρα πραξικοπήματος κατά του Τούρκου προέδρου Recep Tayyip Erdogan τον Ιούλιο του 2016 και εγκατέλειψε τη χώρα για να αποφύγει το κύμα διώξεων που ακολούθησε. Τρία χρόνια μετά, δημοσίευσε το βιβλίο «Πώς να χάσεις μια χώρα: τα 7 βήματα από τη Δημοκρατία στη Δικτατορία», στο οποίο εξέταζε την πιθανή διολίσθηση μιας δημοκρατικής χώρας στον αυταρχισμό.
Η Temelkuran γεννήθηκε σε μια πολιτικοποιημένη οικογένεια. Η μητέρα της ήταν ακτιβίστρια φοιτήτρια, η οποία φυλακίστηκε μετά από στρατιωτικό πραξικόπημα στην Τουρκία τη δεκαετία του 1970 και διασώθηκε από έναν νεαρό δικηγόρο, τον οποίο αργότερα παντρεύτηκε. Όταν ήταν 16 ετών, η Temelkuran άρχισε να γράφει για ένα φεμινιστικό περιοδικό και στη συνέχεια έγινε (και είναι ακόμα) μία από τους πιο πολυδιαβασμένους πολιτικούς σχολιαστές της Τουρκίας. Ζει στο Αμβούργο της Γερμανίας και είναι υπότροφος στο πρόγραμμα «Το μέλλον της Δημοκρατίας» του New Institute.
Από τότε που δημοσιεύσατε το βιβλίο σας «Πώς να χάσεις τη χώρα σου», συνέβησαν αρκετά σημαντικά γεγονότα. Ο Trump δεν είναι πλέον στην εξουσία. Ούτε ο Βρετανός πρωθυπουργός Boris Johnson, ο οποίος υπερασπίστηκε το Brexit. Πώς βλέπετε τον κόσμο σήμερα;
Νομίζω ότι υπάρχει υπερβολική αισιοδοξία αλλά και υπερβολική απαισιοδοξία. Οι αισιόδοξοι πιστεύουν ότι αν ξεφορτωθούν τον Boris Johnson ή τον Donald J. Trump, όλα θα επανέλθουν στην κανονικότητα όσον αφορά τη δημοκρατία -ότι μπορούμε απλώς να διορθώσουμε μερικούς μηχανισμούς στη δημοκρατική μηχανή και μετά θα είμαστε μια χαρά.
Νομίζω ότι πρόκειται για μια βαθύτερη κρίση. Στην πραγματικότητα, πρόκειται για ένα σύμπλεγμα κρίσεων, που πρέπει να εξετάσουμε βαθύτερα. Η κρίση της δημοκρατίας είναι σε μεγάλο βαθμό συνυφασμένη με την κρίση του καπιταλισμού. Δεν υπάρχει διέξοδος, αν δεν αντιμετωπίσουμε το ζήτημα της κοινωνικής ισότητας.
Ισχυρίζεστε ότι η δημοκρατία στη σημερινή της μορφή είναι νεκρή, επειδή ο καπιταλισμός είναι ουσιαστικά ασύμβατος με τη δημοκρατία. Μπορείτε να το εξηγήσετε;
Τα δεξιά λαϊκιστικά κινήματα δεν εμφανίστηκαν ξαφνικά τα τελευταία 10 χρόνια. Πρέπει να πάμε πίσω, στη δεκαετία του 1980, για να καταλάβουμε τι πραγματικά συμβαίνει στον κόσμο σήμερα, ιδίως όσον αφορά τη δημοκρατία.
Η δημοκρατία βασίζεται στη θεμελιώδη υπόσχεση της ισότητας και της κοινωνικής δικαιοσύνης. Ο καπιταλισμός δεν υπόσχεται κοινωνική δικαιοσύνη. Αν οι άνθρωποι δεν είναι ίσοι με πραγματικούς όρους, δηλαδή στις αμοιβές και στην οικονομία συνολικά, πώς μπορείς να τους υποσχεθείς ισότητα σε πολιτικό επίπεδο;
Γιατί πιστεύετε ότι ο καπιταλισμός έρχεται σε αντίθεση με την κοινωνική δικαιοσύνη;
Οι άνθρωποι προσποιούνται ότι τα δικαιώματα που απολαμβάνουν οι εργαζόμενοι -αργία τις Κυριακές, οκτάωρο κ.λπ.- οφείλονται στον καπιταλισμό. Στην πραγματικότητα, ό,τι έχουν πετύχει ή ό,τι έχουν κερδίσει οι εργαζόμενοι ήρθε μετά από έναν πολύ μακρύ και σκληρό αγώνα ενάντια στις άρχουσες τάξεις.
Η αποπολιτικοποίηση της κοινωνίας στις δεκαετίες του 1970 και του 1980 οδήγησε τους πολίτες σε νηπιακές αντιλήψεις, στην ιδέα ότι η πολιτική είναι βρόμικη. Αυτή η μαζική αποπολιτικοποίηση συνέβαλε στα σημερινά δεξιά λαϊκιστικά κινήματα. Γι’ αυτό έχουμε όλες αυτές τις μάζες που πιστεύουν ότι ο Donald J. Trump είναι σωτήρας ή ότι το Brexit θα κάνει τη Βρετανία ξανά μεγάλη.
Μια άλλη επίπτωση ήταν ότι μας έκαναν να φοβόμαστε λέξεις όπως σοσιαλισμός, σοσιαλδημοκρατία, ρύθμιση, χρηματοπιστωτική ρύθμιση. Αυτές οι λέξεις έγιναν ταμπού μετά τη δεκαετία του 1970.
Καταλήξαμε να μην επιτρέπουμε στον εαυτό μας ούτε καν να σκέφτεται ένα καλύτερο σύστημα από τον καπιταλισμό. Είναι σαν το τέλος του καπιταλισμού να οδηγεί στο τέλος του κόσμου.
Χρησιμοποιείτε τη λέξη φασισμός για να περιγράψετε την πολιτική πραγματικότητα στη Δύση. Αυτή η λέξη έχει βαρύ ιστορικό φορτίο. Γιατί τη χρησιμοποιείτε;
Επειδή πιστεύω ότι πρέπει να χρησιμοποιούμε αυτή τη λέξη. Μας έκαναν να πιστέψουμε ότι ο φασισμός θάφτηκε στα πεδία των μαχών του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου. Ναι, η εκδοχή που φοράει μπότες και στολή θάφτηκε. Αλλά ο φασισμός δεν είναι μόνο στολές, μπότες και βήμα της χήνας. Αν καταπιέζεται η ελευθερία του λόγου, η ελευθερία του συνδικαλισμού και τα δικαιώματα της εργατικής τάξης γενικά, αυτό που χτίζεται είναι φασισμός.
Σε χώρες όπως οι ΗΠΑ και η Βρετανία, το δημοκρατικό κατεστημένο είναι αρκετά ισχυρό για να προστατεύσει τον εαυτό του. Αλλά σε χώρες όπου το πολιτικό και δημοκρατικό κατεστημένο δεν είναι αρκετά ώριμο, βλέπετε μια πλήρως σχηματοποιημένη απολυταρχία. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι πρόκειται για καθεστώτα που μπορούμε εύκολα να ονομάσουμε φασιστικά -στην Τουρκία, στην Ινδία και σε αρκετές άλλες χώρες.
Αφίσα του Τούρκου προέδρου Recep Tayyip Erdogan στην Προύσα της Τουρκίας, 6 Απριλίου 2019. Η Ece Temelkuran εντοπίζει τους παραλληλισμούς μεταξύ των ισχυρισμών του Donald J. Trump για εκλογική κλοπή και της απόπειρας του 2016 να καθαιρεθεί ο Erdogan.
Οι κοινοβουλευτικές δημοκρατίες δεν πρόκειται ξαφνικά να μετατραπούν σε χιτλερικές, έτσι δεν είναι;
Δεν χρειάζεται να το κάνουν. Την εποχή του Χίτλερ, χρησιμοποίησαν καταπίεση και βία επειδή υπήρχε ένα μαζικό συνδικαλιστικό κίνημα στη Γερμανία και την υπόλοιπη Ευρώπη, ένα ισχυρό σοσιαλιστικό κίνημα. Σήμερα δεν υπάρχει κάτι τέτοιο. Άρα, γιατί να χρησιμοποιήσουν βία;
Μπορούν να χρησιμοποιήσουν επινοημένες αλήθειες («μετα-αλήθειες») ή τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης για να χειραγωγήσουν τους ανθρώπους, για να παραπληροφορήσουν κ.ά.
Αν μπορέσουμε να μετακινήσουμε την παγκόσμια πολιτική σε πιο προοδευτικές κατευθύνσεις, τότε μπορούμε να απαλλαγούμε από αυτά τα κινήματα. Αυτή τη στιγμή, το κέντρο του πολιτικού φάσματος είναι κενό.
Οι κεντρώοι πολιτικοί δεν έχουν ένα όραμα με το οποίο μπορούν να κινητοποιήσουν και να καθοδηγήσουν τους ανθρώπους. Υπάρχει κενό.
Δείτε για παράδειγμα τον Γάλλο πρόεδρο Emmanuel Macron. Γιατί βρίσκεται εκεί; Επειδή όλοι φοβούνται τόσο πολύ την ακροδεξιά ηγέτιδα Marine Le Pen. Την τελευταία δεκαετία τουλάχιστον, η ψήφος έχει γίνει ένα εργαλείο που μας προστατεύει από το χειρότερο. Αυτό δεν είναι πολιτική. Είναι μια αντίδραση επιβίωσης. Αν το κέντρο δεν ανοίξει την αγκαλιά του στην αριστερά και στους προοδευτικούς, δεν υπάρχει διέξοδος για τη δημοκρατία στον κόσμο.
Η Τουρκία αποτελούσε για μεγάλο χρονικό διάστημα πρότυπο στον μουσουλμανικό κόσμο όσον αφορά τη μετάβαση στη δημοκρατία. Τι συμβαίνει εκεί τώρα;
Είναι μια μαζική μορφή δικτατορίας. Αλλά αυτές οι δικτατορίες δεν χρειάζεται να χρησιμοποιούν βία. Τώρα χρησιμοποιούν ένα διαφορετικό πολιτικό εργαλείο, το οποίο είναι αυτός ο πολύ ευρύς ιστός πολιτικού χρήματος, ο οποίος εκτείνεται σε ολόκληρη τη χώρα. Ακόμα κι αν κάποιος δεν συμφωνεί ιδιαίτερα με όσα πρεσβεύει το κόμμα, παίρνει αυτά τα χρήματα. Έχει μια καλή ζωή. Αν είσαι μέλος του κόμματος ή στον κομματικό κύκλο, έχεις μια καλή ζωή. Διαφορετικά, δεν είναι μόνο οι οικονομικές συναλλαγές που είναι αδύνατες -δεν μπορείς καν να ασκήσεις τα βασικά σου δικαιώματα ως πολίτης.
Υπάρχουν οι πολίτες πρώτης κατηγορίας, που είναι υποταγμένοι στο κόμμα ή στον Erdogan, και οι άλλοι. Οι άλλοι, όπως έχει πει ο Erdogan, «καλώς να φύγουν» και έτσι φεύγουν. Αυτή τη στιγμή, η Τουρκία ζει ένα μεγάλο brain-drain. Αυτό είναι μια άλλη τραγική ιστορία. Γιατροί, νοσηλευτές, ακαδημαϊκοί, μορφωμένοι και εκπαιδευμένοι άνθρωποι, όλοι φεύγουν.
Ποια είναι η διέξοδος, λοιπόν;
Η διέξοδος που επιδιώκουν οι τουρκικές πολιτικές δυνάμεις, με έναν πολύ ανεπαρκή τρόπο αυτή τη στιγμή, είναι να ενωθούν: όλα τα κόμματα της αντιπολίτευσης, παρά τις πολιτικές τους διαφορές, να ενωθούν και, προς το συμφέρον της δημοκρατίας, να συμμετάσχουν στις εκλογές.
* Συνέντευξη της Ece Temelkuran στη Farah Nayeri, συγγραφέα του «Takedown: Art and Power in the Digital Age».
© 2022 The New York Times Company and Farah Nayeri