Αντεπίθεση με τα ίδια όπλα

Η Πολωνή ιστορικός και δημοσιογράφος Karolina Wigura πιστεύει ότι είναι καιρός οι δημοκράτες πολιτικοί να χρησιμοποιήσουν περισσότερο το συναίσθημα, όπως κάνουν κατά βάση οι λαϊκιστές εδώ και χρόνια.

Αντεπίθεση με τα ίδια όπλα
  • Συνέντευξη της Karolina Wigura*

Η Πολωνή ιστορικός και δημοσιογράφος Karolina Wigura κάνει μια σκληρή πρόγνωση για τη φιλελεύθερη δημοκρατία στη Δύση όπως την ξέρουμε: θα εξαφανιστεί, αν οι πολιτικοί δεν αρχίσουν να επικαλούνται το συναίσθημα των πολιτών.

Αυτό έρχεται σε αντίθεση με το στερεότυπο που έχουμε για τους φιλελεύθερους πολιτικούς, ως ψυχρούς τεχνοκράτες που δίνουν ελάχιστη σημασία στα συναισθήματα των άλλων. Η κ. Wigura, όμως, έχει μελετήσει τους τρόπους με τους οποίους οι λαϊκιστές πολιτικοί χρησιμοποιούν τα αισθήματα και τα συναισθήματα των ψηφοφόρων -τις αναμνήσεις τους από το παρελθόν, τον φόβο και την ελπίδα τους για το μέλλον- για να εκλεγούν.

Μετά τη νίκη του δεξιού λαϊκιστικού κόμματος Νόμος και Δικαιοσύνη το 2015 στην Πολωνία, η κ. Wigura κλήθηκε από το Κολέγιο St. Antony’s στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης να ηγηθεί, μαζί με τον Jaroslaw Kuisz, ενός προγράμματος συγκριτικής έρευνας για την Πολωνία από το 2016 έως το 2018. Η θητεία της συνέπεσε με την επικράτηση του λαϊκισμού σε δύο μεγάλες δυτικές δημοκρατίες: το Ηνωμένο Βασίλειο, με το δημοψήφισμα του 2016 για το Brexit, και τις ΗΠΑ, με την εκλογή του Donald J. Trump.

Η έρευνά της έγινε πολύ περισσότερο συγκριτική και εμφανίστηκε πολλές φορές σε ΜΜΕ, για να σχολιάσει τον λαϊκισμό και την «ανελεύθερη» δημοκρατία. Σήμερα, η πολιτική του συναισθήματος παραμένει ο πρωταρχικός της στόχος. Η κ. Wigura μόλις ολοκλήρωσε μια σχετική ετήσια έρευνα στην Ακαδημία Robert Bosch στο Βερολίνο και τον Νοέμβριο του 2022 ξεκινάει ένα νέο ερευνητικό πρόγραμμα στο Freie Universität του Βερολίνου. Επίσης, είναι μέλος του διοικητικού συμβουλίου του ιδρύματος που επιβλέπει την έκδοση ενός από τα κορυφαία εβδομαδιαία περιοδικά της Πολωνίας, του «Kultura Liberalna». Η κ. Wigura συζήτησε μαζί μας τις απειλές που δέχεται η φιλελεύθερη δημοκρατία και πώς το συναίσθημα μπορεί να τη βοηθήσει να κρατηθεί ζωντανή.

Τα τελευταία χρόνια, ο δυτικός κόσμος παρατηρεί πως η φιλελεύθερη δημοκρατία ως μορφή διακυβέρνησης, μια αρχή που διέπει τη μεταπολεμική περίοδο, δέχεται επίθεση. Γιατί συμβαίνει αυτό;

Νομίζω ότι συνδέεται με την ιστορία μας. Η φιλελεύθερη δημοκρατία ήταν ένα είδος μη εναλλακτικού πολιτικού συστήματος μετά το 1945, επειδή η μνήμη των δύο ολοκληρωτικών καθεστώτων στην Ευρώπη -η ναζιστική Γερμανία και η σταλινική Ρωσία- ήταν ακόμη πολύ νωπή. Αυτό κράτησε για μερικές δεκαετίες. Καθώς άλλαζαν οι γενιές, η μνήμη έσβησε. Τώρα, οι άνθρωποι αναρωτιούνται όλο και περισσότερο αν η φιλελεύθερη δημοκρατία έχει να προσφέρει κάτι.

Ένας άλλος λόγος που η φιλελεύθερη δημοκρατία δέχτηκε επίθεση ήταν οι κρίσεις των τελευταίων 10-20 ετών: η κρίση του ευρώ, η οικονομική κρίση του 2008, η πανδημία, η ρωσική επιθετικότητα. Ενώ οι φιλελεύθεροι δημοκράτες δεν μπόρεσαν να ανταποκριθούν αποτελεσματικά σε όλα αυτά, οι λαϊκιστές υποστήριξαν ότι μπορούν να είναι πιο αποτελεσματικοί. Έτσι ξεκίνησε το κύμα του λαϊκισμού.

Ο Joe Biden αντικατέστησε τον Donald Trump ως πρόεδρος των ΗΠΑ και ο Boris Johnson παραιτήθηκε από τη θέση του πρωθυπουργού της Μ. Βρετανίας. Αυτά δεν ήταν πλήγματα για τους λαϊκιστές;

Δεν είμαι τόσο σίγουρη. Τα πιο σημαντικά προβλήματα που συνδέονταν με την άνοδο του ανελεύθερου λαϊκισμού δεν έχουν λυθεί. Ο Donald Trump αποτελεί πραγματικό κίνδυνο για τις επόμενες προεδρικές εκλογές των ΗΠΑ και κάτι αντίστοιχο μπορεί να συμβεί και στο Ηνωμένο Βασίλειο. Τα συναισθηματικά ζητήματα που συνδέονται με τον γρήγορο ρυθμό της αλλαγής στον κόσμο στον οποίο ζούμε, δεν έχουν λυθεί.

Δεν είναι ο φόβος τροφή για τον λαϊκισμό; Δεν γίνεται επικίνδυνο όπλο στα χέρια των πολιτικών;

Ο φόβος δεν είναι κακό πράγμα στην πολιτική. Όπως λέει ανοιχτά ο Thomas Hobbes, ένας από τους μεγαλύτερους κλασικούς φιλοσόφους, δεν υπάρχει τίποτα κακό με τον φόβο στην πολιτική. Όλα εξαρτώνται από τον φόβο για τον οποίο μιλάμε.

Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η φιλελεύθερη δημοκρατία και η ιδέα μιας ενωμένης Ευρώπης είχαν τις ρίζες τους στον φόβο του παρελθόντος και των φρικαλεοτήτων του πολέμου. Ήταν ένας τύπος φόβου που είχε θετική, ενωτική επίδραση και ώθησε τους ανθρώπους να επικεντρωθούν σε ορισμένες αξίες.

Το πρόβλημα είναι ότι με τη διαδοχή των γενεών, αυτός ο φόβος εξατμίστηκε και οι φιλελεύθεροι πολιτικοί έχασαν την επαφή τους με τη συναισθηματική σφαίρα της πολιτικής και επικεντρώθηκαν σε παλιές, ορθολογιστικές πτυχές της.

Όταν ο φόβος εξατμίζεται, αφήνει συγκεκριμένο κενό. Κι αυτό το κενό καλύφθηκε από έναν άλλο φόβο, ο οποίος εμφανίστηκε στην Πολωνία το 2015 και στις ΗΠΑ και στη Μ. Βρετανία το 2016 -φόβος που επιδεινώθηκε αργότερα από την πανδημία και τον πόλεμο στην Ουκρανία. Πρόκειται για τον φόβο του μέλλοντος: πώς θα είναι η οικονομική μας κατάσταση, τι είδους ζωή θα ζούμε, τι θα κάνουν τα παιδιά μας, τι θα συμβεί με το κλίμα, αν θα επιβιώσουμε ως είδος κ.λπ. Αυτοί οι φόβοι άρχισαν να διατυπώνονται αρχικά από τους λαϊκιστές, οι οποίοι καταστροφολογούν κατά σύστημα.

Οι πολιτικοί σήμερα γνωρίζουν πολύ καλύτερα το φάσμα των συναισθημάτων στην πολιτική. Τον Αύγουστο του 2022, στα debates για την ηγεσία του Συντηρητικού Κόμματος του Ηνωμένου Βασιλείου μεταξύ της Liz Truss, η οποία τελικά δεν μακροημέρευσε ως πρωθυπουργός, και του αντιπάλου της Rishi Sunak, και οι δύο απευθύνθηκαν σε φόβους και συναισθήματα. Έμαθαν το μάθημά τους. Το ίδιο και ο κ. Biden, ο οποίος, τόσο κατά την προεκλογική του εκστρατεία όσο και τους πρώτους μήνες της προεδρίας του, προκάλεσε πολλά συναισθήματα.

Δεν υπάρχει ο κίνδυνος απλώς να παίζουν οι πολιτικοί με τα συναισθήματα των ανθρώπων;

Εύλογα είμαστε δύσπιστοι απέναντι στα συναισθήματα, γιατί ολόκληρος ο 20ός αιώνας είναι ένα μάθημα χειραγώγησης του μίσους. Πιστεύω, όμως, ότι μπορεί να προκύψει κάτι καλό από αυτό.

Οι γρήγοροι ρυθμοί αλλαγής που βιώνουν οι άνθρωποι οδηγούν σε μια αίσθηση απώλειας, η οποία τους κάνει να νιώθουν ευάλωτοι και τους δίνει την αίσθηση ότι βασικά δεν ελέγχουν τη ζωή τους. Ο φόβος και το μίσος δεν είναι τα μόνα συναισθήματα που μπορεί να προκύψουν από το συναίσθημα της απώλειας. Η απώλεια μπορεί επίσης να οδηγήσει σε αγάπη για την κοινότητα, στη συμπόνια, στην ανεκτικότητα.

Τα συναισθήματα στην πολιτική είναι απλώς ένα δοχείο και αυτό το δοχείο πρέπει να γεμίσει με αξίες. Η φιλελεύθερη δημοκρατία παρέχει αξίες. Πιστεύω ότι αν κάνουμε έκκληση στο συναίσθημα και συγχρόνως μείνουμε σταθεροί στις αξίες μας, μπορούμε να βρούμε μια νέα φόρμουλα για τη φιλελεύθερη δημοκρατία.

Δηλαδή πιστεύετε ότι η φιλελεύθερη δημοκρατία πρέπει να δείχνει περισσότερη ενσυναίσθηση, να βρίσκεται κοντά στους ανθρώπους και να είναι λιγότερο τεχνοκρατική και ορθολογιστική;

Ακριβώς. Αυτή η σύνδεση με τις αξίες είναι πολύ σημαντική.

Ποια είναι η εκτίμησή σας για την κατάσταση στην Πολωνία σήμερα;

Στη χώρα μου, την Πολωνία, παρατηρούμε όλο και περισσότερο ένα υβριδικό καθεστώς. Η φιλελεύθερη δημοκρατία αλλάζει και ο πόλεμος στην Ουκρανία έχει επηρεάσει την κατάσταση. Η κυβέρνηση της Πολωνίας θα ήθελε πολύ να συνεχίσει την απομονωτική πολιτική της προς την Ευρωπαϊκή Ένωση, προς τη φιλελεύθερη δημοκρατία, αλλά στην πραγματικότητα δεν είμαστε σε θέση να το κάνουμε.

Έχουμε 4 εκατομμύρια νέους Ουκρανούς πρόσφυγες και δεν μπορούμε να τα καταφέρουμε χωρίς τα κονδύλια της Ε.Ε. Έτσι, η Βαρσοβία πιθανότατα θα προσπαθήσει να ανταποκριθεί στις προσδοκίες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, τουλάχιστον εν μέρει. Ταυτόχρονα, θα προσπαθήσει να ξεγελάσει την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Μερικές φορές παίζουμε με τους κανόνες, μερικές φορές όχι.

*Συνέντευξη της Karolina Wigura στη Farah Nayeri, συγγραφέα του «Takedown: Art and Power in the Digital Age».

© 2022 The New York Times Company and Farah Nayeri

v