Οι πανίσχυρες τεχνολογικές εταιρείες δεν μεταμορφώνουν το σύστημα, αλλά το σκοτώνουν και δημιουργούν ένα νέο, τονίζει ο Γιάνης Βαρουφάκης. O Γραμματέας του ΜέΡΑ25 και συγγραφέας του βιβλίου «Μιλώντας στον πατέρα μου - Μια εισαγωγή στην τεχνοφεουδαρχία» (εκδόσεις Πατάκης) παρουσιάζει τις δομικές συστημικές αλλαγές σήμερα, ορίζει τα χαρακτηριστικά του «νεφοκεφαλαίου», εξηγεί πώς επηρεάζονται οι σύγχρονες κοινωνίες και επισημαίνει τις πολιτικές προεκτάσεις των οικονομικών ανατροπών.
Τι ορίζουμε ως τεχνοφεουδαρχία;
Τα τελευταία δέκα χρόνια ο καπιταλισμός μετασχηματίστηκε σε κάτι που έχει πολλά κοινά με τον καπιταλισμό, αλλά έχει και πολλά κοινά με τη φεουδαρχία. Το κοινό με τον καπιταλισμό είναι ότι στηρίζεται στο κεφάλαιο, αλλά σε μια νέα μορφή κεφαλαίου, αυτό που ονομάζεται «νεφοκεφάλαιο». Είναι το κεφάλαιο που ζει μέσα στο κινητό μας, στο laptop μας, που είναι συνδεδεμένο με το υπολογιστικό νέφος.
Το νεφοκεφάλαιο είναι κάτι πολύ διαφορετικό από οποιαδήποτε άλλη μορφή κεφαλαίου είχαμε τα τελευταία 10.000 χρόνια ως ανθρωπότητα. Δεν είναι επιστροφή. Είναι ένα βήμα σε κάτι καινούργιο, το οποίο, όμως, προσομοιώνει σε κάποιο βαθμό τη φεουδαρχία. Γιατί, αν το σκεφτούμε, η Skroutz, η Alibaba και, βεβαίως, η Amazon -αυτά είναι μόνο παραδείγματα- δεν είναι αγορές. Θυμίζουν αγορές αλλά δεν είναι, καθώς δεν υπάρχει καμία μορφή αποκέντρωσης. Μοιάζουν περισσότερο με φέουδο, όπου η συσσώρευση του πλούτου γινόταν υπό τη μορφή προσόδων. Ο γαιοκτήμονας χρέωνε ένα ποσοστό αναγκαστικής συνεισφοράς σε όλους που παρήγαγαν στη γη του.
Αυτό δεν κάνει και ο Jeff Bezos με την Amazon; Δεν παράγει κάτι. Το νεφοκεφάλαιό του, που είναι αυτός ο ψηφιακός χώρος που λέγεται Amazon.com, περικλείει όλους εμάς που είμαστε μέσα και ο κύριος Bezos χρεώνει μέχρι και 40%. Με το σύστημα αυτό ένα μεγάλο κομμάτι της οικονομικής ενέργειας που παράγεται, διαφεύγει από την κυκλική οικονομία, δεν επενδύεται, δεν μετατρέπεται σε μισθούς και έτσι οι κρίσεις του καπιταλισμού στην τεχνοφεουδαρχία γίνονται ακόμα πιο βαθιές, πιο συχνές και πιο καταστροφικές.
Άρα, θα λέγαμε ότι η τεχνοφεουδαρχία είναι μια μετάλλαξη του καπιταλισμού;
Σε τελική ανάλυση όλα αυτά είναι λέξεις. Εκείνο που έχει σημασία είναι, πρώτον, να ξέρουμε πώς ορίζουμε τις λέξεις μας και, δεύτερον, να ξέρουμε ποιος είναι ο στόχος να χρησιμοποιούμε λέξεις, πόσο οι λέξεις μπορούν να μας βοηθήσουν ἠ να μη μας βοηθήσουν.
Και θα δώσω ένα πολύ συγκεκριμένο παράδειγμα. Το 1776 ο καπιταλισμός, η Βιομηχανική Επανάσταση, είναι ένα απειροελάχιστο κομμάτι του κοινωνικού και οικονομικού γίγνεσθαι. Θα μπορούσαμε κάλλιστα να συμφωνήσουμε, πίνοντας εκείνη τη χρονική στιγμή το τσάι μας σε κάποιο κλαμπ του Λονδίνου, ότι αυτό το οποίο ζούμε είναι μια μορφή φεουδαρχίας που θα μπορούσαμε να την πούμε «βιομηχανική φεουδαρχία» ή «φεουδαρχία των αγορών». Δεν θα ήταν λάθος.
Θεωρώ, όμως, ότι θα ήταν πολύ χρήσιμο για την ανθρωπότητα να κάνει μια ρήξη με τον εαυτό της γλωσσολογικά, εκφραστικά, και να πει «Όχι, αυτό πια δεν είναι φεουδαρχία. Είναι κάτι διαφορετικό. Είναι τόσο διαφορετικό που να αξίζει μια νέα λέξη, τη λέξη καπιταλισμός». Οπότε το ερώτημα σήμερα είναι τι μας βοηθά περισσότερο να συνειδητοποιήσουμε το μέγεθος και το βάθος του μετασχηματισμού που ζούμε. Να κρατήσουμε τον όρο καπιταλισμός -που δεν θα ήταν λάθος να πούμε ότι σήμερα έχουμε μια μορφή ψηφιακού καπιταλισμού ή τεχνοκαπιταλισμού- ή να αναζητήσουμε μια νέα έννοια που μας βοηθά να συνειδητοποιήσουμε ότι αυτό που ζούμε δεν είναι μια απλή αλλαγή φάσης στον καπιταλισμό;
Ό,τι ζει κανείς είναι πάντα δύσκολο να το καταλάβει, αλλά θεωρώ ότι τώρα έχουμε μια πραγματικά διαφορετική οικονομική δομή, η οποία είναι τόσο διαφορετική από τον καπιταλισμό που να αξίζει έναν άλλον όρο. Είναι σαν ένα μηχάνημα που κάνει τη δουλειά που κάποτε έκανε ο διαφημιστής, ο μαρκετίστας, ο παπάς, ο ιερέας, ο ρήτορας, ο συγγραφέας, ο ποιητής. Βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση μαζί μας άμεσα. Μας μαθαίνει να το μαθαίνουμε, να μας ξέρει καλά για να μας δίνει καλές συμβουλές για το τι θέλουμε. Οπότε κερδίζει την εμπιστοσύνη μας ένας αυτοματοποιημένος κεφαλαιακός μηχανισμός, ο οποίος σε εκπαιδεύει να τον εκπαιδεύεις, να σε εκπαιδεύει, να τον εκπαιδεύεις, να σε ξέρει καλά και μετά να βάζει στο μυαλό σου τι θέλεις να αγοράσεις και να σ’ το πουλάει απευθείας, έξω από κάθε αγορά.
«Πλέον, ένα μεγάλο κομμάτι της οικονομικής ενέργειας που παράγεται, διαφεύγει από την κυκλική οικονομία, δεν επενδύεται, δεν μετατρέπεται σε μισθούς και έτσι οι κρίσεις του καπιταλισμού στην τεχνοφεουδαρχία γίνονται ακόμα πιο βαθιές, πιο συχνές και πιο καταστροφικές», τονίζει ο Γιάνης Βαρουφάκης.
Η τεχνοφεουδαρχία είναι χειρότερη από τον καπιταλισμό ή απλώς διαφορετική;
Η τεχνοφεουδαρχία είναι κάτι χειρότερο από τον καπιταλισμό. Και αυτό το λέω όχι μόνο αξιολογικά αλλά και πολιτικά. Εμείς οι Αριστεροί υποτίθεται ότι ήρθαμε σε αυτόν τον κόσμο για να ανατρέψουμε τον καπιταλισμό. Εγώ λέω ότι αποτύχαμε, γιατί ο καπιταλισμός τελικά ανετράπη, αλλά όχι από την Αριστερά ή από τα συνδικάτα. Ανετράπη από το κεφάλαιο, που μεταλλάχθηκε σε κάτι καινούργιο. Ο καπιταλισμός απέδειξε ότι δεν ήταν βιώσιμος και γι’ αυτό χρειάστηκε να ξεπεράσει τις ίδιες τις αρχές των φιλελεύθερων και νεοφιλελεύθερων θιασωτών του. Με άλλα λόγια ο καπιταλισμός, έτσι όπως τον περιέγραψε ο Adam Smith στον «Πλούτο των Εθνών», πέθανε. Δεν μπορούσε να επιβιώσει.
Κατάφερε να επιβιώσει για τουλάχιστον 250 χρόνια μέσα από μεταλλάξεις του τρόπου με τον οποίο εξουσίαζε την πολιτική και κοινωνική σφαίρα, έχοντας και τη βοήθεια του κράτους που τον διέσωζε. Για παράδειγμα, μετά την κατάρρευσή του το 1929, αν δεν υπήρχε ο ναζισμός στη Γερμανία και ο Ρούσβελτ στις ΗΠΑ, ο οποίος στην ουσία δημιούργησε κεντρικό προγραμματισμό, και αν δεν υπήρχε και ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος που κατάργησε την ελεύθερη αγορά, τι θα γινόταν;
Τελευταία φορά, τέτοια κρατική παρέμβαση συνέβη μετά την κατάρρευση της Lehman Brothers το 2008, που είναι το 1929 της δικής μας εποχής. Ουσιαστικά, τύπωσαν 35 τρισ. δολάρια για να διασώσουν τον χρηματοπιστωτικό καπιταλισμό, τη Wall Street, την Deutsche Bank κ.λπ.
Πόσο καταλυτικός είναι ο ρόλος της τεχνολογίας σε αυτή την εξέλιξη;
Χωρίς τεχνολογία δεν υπάρχει Ιστορία. Ο ρους της Ιστορίας καθορίζεται από τη σύγκρουση μεταξύ των τεχνολογικών εξελίξεων και των κοινωνικών δομών, όπως λέει και μια βασική αρχή του ιστορικού υλισμού. Η τεχνολογία είναι η ατμομηχανή της Ιστορίας, κάτι που βλέπουμε από την Εποχή του Χαλκού ακόμη και το είδαμε και αργότερα στη διάρκεια της Βιομηχανικής Επανάστασης. Ξαφνικά, εκεί που μέχρι το 1850 μετράγαμε την Ιστορία σε δεκαετίες και παλιότερα σε αιώνες, αρχίσαμε να τη μετράμε σε χρόνια. Και βέβαια, όταν περάσαμε στον ηλεκτρομαγνητισμό, είχαμε τις τεράστιες καθετοποιημένες βιομηχανίες και μετά τις τεράστιες τράπεζες που χρηματοδοτούσαν τις τεράστιες επιχειρήσεις.
Σήμερα έχουμε την Google, έχουμε τη Meta, έχουμε την Τεχνητή Νοημοσύνη, λόγω της ιδιωτικοποίησης του διαδικτύου, και έχουμε την παραγωγή τεράστιων ποσοτήτων νεφοκεφαλαίου στις ΗΠΑ και στην Κίνα. Οπότε βλέπουμε και πάλι αυτό που είδαμε από την Εποχή του Χαλκού και μετά: η τεχνολογία να πηγαίνει μπροστά λόγω της εφευρετικότητας του ανθρώπινου νου και να διαλύει τις υφιστάμενες κοινωνικές δομές, να δημιουργεί νέες μορφές οργάνωσης, η τελευταία εκ των οποίων, δυστυχώς, είναι η τεχνοφεουδαρχία.
Η έλευση της τεχνοφεουδαρχίας έχει και πολιτικά αποτελέσματα;
Όταν η τεχνολογία προχωρά και διαταράσσει τις κοινωνικές δομές, αυτό έχει αντίκτυπο πολιτιστικό, πολιτικό, ιδεολογικό -έχει αντίκτυπο παντού. Είναι λάθος να θεωρούμε ότι οι φιλόσοφοι και οι διανοητές ξαφνικά ανακάλυπταν νέες ιδέες, οι οποίες άλλαζαν τον κόσμο. Ανάποδα γίνεται: Πρώτα αλλάζει ο κόσμος και μετά τρέχουμε εμείς από πίσω να προσπαθήσουμε να τον ερμηνεύσουμε.
Όταν οι φεουδαρχικές κοινωνίες άρχισαν να αλλάζουν και να γίνονται κοινωνίες της αγοράς, τότε έγραψε ο Adam Smith τον «Πλούτο των Εθνών» και τότε έγινε ανάρπαστο το βιβλίο του. Γιατί, όταν το εξέδωσε το 1776, η Βρετανία είχε φτάσει στο σημείο το 70% του κόσμου να είναι άστεγοι και ο μισός γυναικείος πληθυσμός του Λονδίνου να είναι ιερόδουλες. Είχαμε φτώχεια -ταυτόχρονα με τον καπιταλισμό- που δεν είχε ξαναντικρίσει η ανθρωπότητα ποτέ.
Και ενώ όλοι τραβούσαν τα μαλλιά τους, βγαίνει ο Adam Smith και λέει: «Ξέρετε κάτι, δοξάστε αυτό που συμβαίνει. Γιατί μπορεί να είναι πάρα πολύ τραγικό αλλά είναι η αρχή μιας νέας διαδικασίας, που θα μας οδηγήσει στην ευημερία». Ήρθε αυτή η ιδέα για να προσπαθήσει να εξηγήσει αυτά που γίνονταν έτσι κι αλλιώς λόγω της σύγκρουσης των τεχνολογικών εξελίξεων με τις κοινωνικές δομές.
Αυτό έγινε και με τον νεοφιλελευθερισμό. Ο νεοφιλελευθερισμός ούτε νέος είναι ούτε ιδιαίτερα φιλελεύθερος. Μας προέκυψε μετά το 1973 με τις πετρελαϊκές κρίσεις, με την κατάρρευση του κανόνα του χρυσού και το Bretton Woods, γιατί υπήρχε μια διαδικασία της χρηματιστικοποίησης του καπιταλισμού και έπρεπε να υπάρχει μια ιδεολογία για να το εξηγεί.
Ο νεοφιλελευθερισμός έκανε τη βρομοδουλειά του και τώρα… καταχωρείται στον σκουπιδοντενεκέ της ιστορίας. Έχει πεθάνει εδώ και καιρό, από το 2008. Απλά έρχεται ο Trump τώρα και του βάζει και μια ταφόπλακα από πάνω. Και η σοσιαλδημοκρατία, όμως, έχει τελειώσει από τη δεκαετία του 1990. Μπορεί τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα να παρέμειναν, αλλά είναι σκιές του εαυτού τους και τώρα έχουν πλέον κατεξευτελιστεί, όπως και τους αξίζει. Γιατί η σοσιαλδημοκρατία χρειαζόταν το σύστημα του Bretton Woods για να μπορεί να λειτουργεί. Έχει εκπέσει ηθικά. Τώρα, με την τεχνοφεουδαρχία δεν υπάρχει καν, μόνο κάποιες ταμπέλες.
Όμως, ούτε η Αριστερά καταφέρνει να έχει απήχηση στον κόσμο. Γιατί;
Μετά το 1929, όταν η Αριστερά διασπάστηκε και δεν μπόρεσε να καταθέσει στον δημόσιο διάλογο μια πειστική πρόταση για το τι πρέπει να γίνει, αλλά προέκυπταν κυβερνήσεις τύπου Hindenburg ή Δημοκρατία της Βαϊμάρης στη Γερμανία, που ουσιαστικά μετέφεραν τα βάρη της κρίσης την οποία δημιουργούσαν πολύ συγκεκριμένα ολιγαρχικά κέντρα στις πλάτες των πολλών, αυτό δημιουργούσε δυσανασχέτηση, δημιουργούσε δυσαρέσκεια, δημιουργούσε πόνο, αγωνία, θυμό, αγανάκτηση, που η Αριστερά δεν μπόρεσε ποτέ να εκμεταλλευθεί -και την εκμεταλλεύθηκαν οι φασίστες. Αυτό συμβαίνει και σήμερα. Είναι ακριβώς το ίδιο.
Δυστυχώς, ο Μαρξ είχε άδικο όταν έλεγε ότι η ιστορία επαναλαμβάνεται σαν φάρσα. Δεν επαναλαμβάνεται σαν φάρσα. Απλά επαναλαμβάνεται.