Τα παιδιά γεννιούνται σήμερα σε έναν κόσμο στον οποίο το ψηφιακό μέσο είναι άμεσα και εύκολα προσβάσιμο και η οθόνη του αποτελεί γι’ αυτά την κύρια πηγή ενδιαφέροντος, γνώσης, επικοινωνίας και ψυχαγωγίας.
Η τεχνολογική πρόοδος, η οποία αποτελεί αναπόφευκτο μέρος της σύγχρονης καθημερινότητας, συχνά συνοδεύεται από έναν «ηθικό πανικό», δηλαδή από την υπερβολική ανησυχία της κοινωνίας κυρίως για τις πιθανές επιπτώσεις στην εκπαίδευση των παιδιών και των νέων. Η ίδια η εκπαίδευση, όμως, διαμορφώνεται από τις κοινωνικές, πολιτισμικές και τεχνολογικές εξελίξεις της εκάστοτε εποχής.
Στη μακρά ιστορία της ανθρώπινης γνώσης, υπήρξαν κομβικές «μεταβολές παραδείγματος» (με την έννοια που εισήγαγε ο Thomas Kuhn, στη «Δομή των Επιστημονικών Επαναστάσεων»), οι οποίες αναδιαμόρφωσαν ριζικά τον τρόπο με τον οποίο η κοινωνία αποκτά, διαχειρίζεται και μεταδίδει τη γνώση.
Ιστορικά, κάθε νέα τεχνολογία (όπως π.χ. η τηλεόραση, οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές, το διαδίκτυο) αντιμετωπίστηκε αρχικά με μεγάλο σκεπτικισμό, μέχρι τελικά να ενσωματωθεί και να εδραιωθεί στην καθημερινή ζωή και στην εκπαιδευτική διαδικασία.
Σήμερα, ένας σημαντικός διάλογος βρίσκεται σε εξέλιξη σχετικά με τις «γενιές της οθόνης».
Από τη μία πλευρά, διαφαίνονται κίνδυνοι υπαρκτοί. Η εκτεταμένη ενασχόληση των παιδιών και των νέων με τις ψηφιακές συσκευές εγείρει σοβαρούς προβληματισμούς για τη γνωστική, ψυχοκοινωνική και ηθική τους ανάπτυξη.
Στην επιστημονική κοινότητα συζητώνται διάφορες επιπτώσεις της «οθονοπληξίας» στη νέα γενιά, όπως η διάσπαση προσοχής, η μειωμένη συγκέντρωση, η επιφανειακή επεξεργασία πληροφοριών, η περιορισμένη ικανότητα κριτικής και δημιουργικής σκέψης, οι μειωμένες ουσιαστικές διαπροσωπικές σχέσεις και κοινωνικές δεξιότητες, η δυσκολία αποτελεσματικής διαχείρισης κρίσεων και επίλυσης προβλημάτων κ.ά. Παραλλήλως, όλα αυτά μπορεί να επιτείνονται από την αυξημένη έκθεση των νέων στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, η οποία ενδέχεται να επηρεάσει αρνητικά: την αυτοεκτίμησή τους, την αυτεπάρκειά τους, την ικανότητα αναβολής της ευχαρίστησης, την ψηφιακή υπευθυνότητα και την ηθική συμπεριφορά και τελικά την ικανοποίηση από τη ζωή τους και να ενισχύσει διάφορα φαινόμενα όπως η εξάρτηση από την επιβεβαίωση των άλλων, η απομόνωση, η μοναξιά, οι ψυχικές διαταραχές, ο ψηφιακός αποκλεισμός, ο διαδικτυακός εκφοβισμός, ο ψηφιακός εθισμός κ.ά.
Επιπροσθέτως, ερευνητικά δεδομένα συσχετίζουν την εκτεταμένη χρήση της οθόνης με διαταραχές ύπνου, με κακή στάση σώματος, με μείωση της φυσικής δραστηριότητας, επηρεάζοντας τη συνολική υγεία, ειδικά των παιδιών και των νέων. Ακόμη ένας πιθανός κίνδυνος είναι η παρατεταμένη έκθεσή τους σε ακατάλληλο ψηφιακό περιεχόμενο ή οι ακατάλληλες ψηφιακές αλληλεπιδράσεις (συνήθως εν αγνοία των γονέων), που μπορεί να επηρεάσουν το αξιακό τους σύστημα, τον ερμηνευτικό τους κώδικα, τις στάσεις, τις συμπεριφορές και τελικά την ηθική τους συγκρότηση, την ψυχοκοινωνική τους ανάπτυξη και την ευημερία τους.
Η αναγνώριση και η μελέτη των κινδύνων δεν γίνεται για να οδηγηθούμε σε ηθικό πανικό, κινδυνολογία και στη «δαιμονοποίηση» της οθόνης. Αντιθέτως, θα πρέπει να επικεντρωθούμε στη δυνατότητα αντιμετώπισης των όποιων κινδύνων και στην αναζήτηση τρόπων για τη βέλτιστη αξιοποίηση των ψηφιακών μέσων στη σύγχρονη εκπαίδευση.
Ώρα μαθήματος σε σχολική τάξη. Οι κίνδυνοι που συνεπάγεται η κατάχρηση των τεχνολογικών μέσων από τα παιδιά, πρέπει να αντιμετωπιστούν και όχι να ακυρώσουν τις μεγάλες δυνατότητες που διανοίγονται για την εκπαιδευτική διαδικασία, τονίζει η Ηρώ Μυλωνάκου - Κεκέ.
Από την άλλη πλευρά, υποστηρίζεται ότι η ψηφιακή τεχνολογία μπορεί να δημιουργήσει σημαντικές δυνατότητες και νέες προοπτικές για την εκπαιδευτική διαδικασία και για την ανάπτυξη πολλαπλών δεξιοτήτων στη νέα γενιά αλλά υπό προϋποθέσεις, με σημαντικότερες: α) την ηλικία των παιδιών, β) τον χρόνο έκθεσης στις οθόνες και γ) το είδος της χρήσης τους.
Σε αυτό το πλαίσιο, η παραγωγική αξιοποίηση της τεχνολογίας στην εκπαίδευση μπορεί (ενδεικτικά):
- Να ενθαρρύνει την εξατομικευμένη μάθηση, την αυτονομία και την υπευθυνότητα των μαθητών στη μαθησιακή διαδικασία -μέσα και από κατάλληλες εφαρμογές τεχνητής νοημοσύνης- επιτρέποντάς τους να δημιουργήσουν οι ίδιοι εκπαιδευτικό περιεχόμενο και παραλλήλως να μαθαίνουν με τον δικό τους ρυθμό, με βάση τις ανάγκες και τα ενδιαφέροντά τους, να λαμβάνουν στοχευμένη βοήθεια και άμεση ανατροφοδότηση, οργανώνοντας τη μελέτη τους και ενισχύοντας τα κίνητρά τους για μάθηση και προσωπική ανάπτυξη.
- Να διευκολύνει και να βελτιώσει την προσβασιμότητα στη γνώση μαθητών με ειδικές ανάγκες ή από απομακρυσμένες περιοχές ή από περιοχές με περιορισμένους πόρους, διευρύνοντας τα πεδία μάθησης και προσφέροντας τη δυνατότητα εκπαίδευσης υψηλής ποιότητας.
- Να ενισχύσει τη διά βίου μάθηση, παρέχοντας ευκαιρίες σε όλο το ηλικιακό φάσμα των ανθρώπων να αναπτύξουν προσωπικές μαθησιακές διαδρομές, μέσα και από διαφορετικούς συνδυασμούς των παραδοσιακών μεθόδων διδασκαλίας με τη στρατηγική χρήση της τεχνολογίας (π.χ. μεικτή μάθηση - blended learning, ανεστραμμένη μάθηση - flipped learning κ.ά.).
- Να εμπλουτίσει την εκπαιδευτική διαδικασία μέσα από εξελιγμένες τεχνολογίες μάθησης, όπως της εικονικής και της επαυξημένης πραγματικότητας, προσφέροντας τη δυνατότητα στους μαθητές να συμμετέχουν σε προσομοιώσεις και να αποκτούν εμπειρίες που είναι δύσκολο να αναπαραχθούν σε παραδοσιακά εκπαιδευτικά περιβάλλοντα.
- Να εξελίξει τον εκπαιδευτικό σχεδιασμό και τη βελτίωση της μαθησιακής εμπειρίας με δημιουργικούς τρόπους, όπως η παιχνιδοποίηση (gamification), ή η μάθηση μέσω παιχνιδιού (games based learning) κ.λπ.
- Να υποστηρίξει την επικοινωνία και τη συνεργασία μαθητών, ανεξαρτήτως γεωγραφικής τοποθεσίας, μέσα από την αξιοποίηση των συνεργατικών εργαλείων και των κοινωνικών δικτύων, ενισχύοντας τον πολυπολιτισμικό διάλογο, τη διαπολιτισμική κατανόηση και την ανάπτυξη διεθνών μαθησιακών κοινοτήτων και δικτύων συνεργασίας και αλληλεγγύης.
Η εκπαίδευση της «γενιάς της οθόνης» διαφέρει ριζικά από το παρελθόν. Η πρόκληση για τις σύγχρονες εκπαιδευτικές πολιτικές είναι να ελαχιστοποιήσουν τους κινδύνους και να μεγιστοποιήσουν τις ευκαιρίες και τις προοπτικές, διασφαλίζοντας την ισορροπημένη και ηθική χρήση της τεχνολογίας, ώστε η μάθηση να παραμείνει ουσιαστική, ποιοτική και προσαρμοσμένη στις ανάγκες των μαθητών και των κοινωνιών, ενισχύοντας όλες τις δεξιότητες του 21ου αιώνα.
Σε αυτή την κατεύθυνση, θα βοηθούσαν αντίστοιχα κοινωνικοπαιδαγωγικά προγράμματα κατάρτισης των εκπαιδευτικών και των γονέων, όπως και η αποτελεσματική συνεργασία σχολείου, οικογένειας και κοινότητας, προκειμένου να εκπαιδευθούν τα παιδιά και οι νέοι στην «ψηφιακή πολιτειότητα» (digital citizenship) και να γίνουν ενεργοί πολίτες στο μέλλον. Έτσι, θα αξιοποιούνται οι δυνατότητες της τεχνολογίας, ενώ παραλλήλως θα διατηρείται η ανθρωπιστική διάσταση της εκπαίδευσης και θα αναδεικνύεται ο κοινωνικοπαιδαγωγικός ρόλος του σχολείου.
*H κα Ηρώ Μυλωνάκου - Κεκέ είναι καθηγήτρια Κοινωνικής Παιδαγωγικής στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης EKΠΑ