Για πολλά χρόνια, η κύρια ανησυχία σχετικά με τον παγκόσμιο πληθυσμό ήταν πως βαδίζουμε στον υπερπληθυσμό με υπερβολικά γρήγορους ρυθμούς. Τώρα, όμως, έχει προκύψει μια νέα ανησυχία: η υπογεννητικότητα. Δηλαδή ότι μειωνόμαστε υπερβολικά γρήγορα. Καθώς οι χώρες γίνονται πιο εύπορες, τα ποσοστά γεννήσεων πέφτουν κατακόρυφα σε παγκόσμιο επίπεδο.
Δεν θα περίμενε κανείς ότι οι κοινωνίες θα αποκτούσαν πολύ λιγότερα παιδιά όσο γίνονται πλουσιότερες. Τα χρήματα διευκολύνουν τη ζωή. Το να μπορείς να προσφέρεις περισσότερα στα παιδιά σου, θα μπορούσε, θεωρητικά, να κάνει πιο εύκολη την απόφαση για πιο πολλά παιδιά. Ωστόσο, τα ποσοστά γεννήσεων συνεχίζουν να μειώνονται.
Η Jennifer Sciubba είναι πολιτική επιστήμονας, δημογράφος και συγγραφέας του βιβλίου «8 Billion and Counting», και εξηγεί τι μας λένε πραγματικά αυτοί οι αριθμοί για τον πληθυσμό, τι δείχνουν σε διαφορετικές περιοχές του κόσμου και πώς μπορεί να εξελιχθεί η κατάσταση. Ακολουθεί απόσπασμα από τη συζήτηση μεταξύ του Ezra Klein και της Jennifer Sciubba από το podcast «The Ezra Klein Show».
Τι είναι ο συνολικός δείκτης γονιμότητας;
Ο συνολικός δείκτης γονιμότητας είναι ο μέσος αριθμός παιδιών που γεννά μια γυναίκα στη διάρκεια της ζωής της. Είναι ένας σημαντικός δείκτης, γιατί με μία μόνο τιμή μπορούμε να συγκρίνουμε διαφορετικές χώρες και χρονικές περιόδους.
Πώς θα περιγράφατε τον συνολικό δείκτη γονιμότητας σήμερα και πώς διαμορφώνεται ανά τον κόσμο;
Τον προηγούμενο αιώνα, ο παγκόσμιος πληθυσμός αυξήθηκε εκρηκτικά, από 1,6 δισεκατομμύρια στις αρχές του 20ού αιώνα σε 6,1 δισεκατομμύρια μέχρι το τέλος του. Σήμερα, ο μέσος αριθμός παιδιών ανά γυναίκα παγκοσμίως είναι περίπου 2,2, δηλαδή κοντά στο επίπεδο αντικατάστασης του πληθυσμού. Ωστόσο, αυτή τη στιγμή βιώνουμε ένα δημογραφικό χάσμα: κάποιες χώρες έχουν πολύ χαμηλό δείκτη γονιμότητας, ενώ άλλες εξακολουθούν να έχουν υψηλά ποσοστά γεννήσεων.
Γιατί οι πιο πλούσιες και πιο μορφωμένες χώρες έχουν χαμηλότερη γεννητικότητα;
Υπάρχει μια τεράστια αλλαγή στις αξίες και στις κοινωνικές νόρμες. Έχω δύο παιδιά, αλλά παράλληλα έχω και άλλες αξίες. Εκτιμώ τον χρόνο με τους φίλους μου, τον χρόνο με τον σύντροφό μου. Εκτιμώ την καριέρα μου. Καθώς αυξάνεται το μορφωτικό επίπεδο, οι ευκαιρίες εργασίας εκτός σπιτιού και το βιοτικό επίπεδο, οι άνθρωποι επιθυμούν λιγότερα παιδιά, αφού τα παιδιά «ανταγωνίζονται» άλλες επιθυμίες και στόχους ζωής.
Στις πιο ακραίες περιπτώσεις, όπως η Νότια Κορέα, που πλέον έχει δείκτη γονιμότητας κάτω του 1, τα κράτη δεν έχουν καταφέρει να αντιστρέψουν την κατάσταση. Γιατί αυτά τα μέτρα δεν αποδίδουν;
Οι πολιτικές ενός κράτους μπορούν πολύ εύκολα να μειώσουν τη γεννητικότητα μιας κοινωνίας με υψηλά ποσοστά γεννήσεων, αλλά είναι πολύ δύσκολο να διατηρήσουν έναν σταθερό ρυθμό γεννήσεων. Αυτό σημαίνει πως η μείωση της γεννητικότητας είναι συχνά μια μόνιμη αλλαγή. Ακόμα κι αν οι αρχές εντοπίσουν έναν ή δύο βασικούς λόγους για τη χαμηλή γεννητικότητα και εφαρμόσουν αντίστοιχες πολιτικές, είναι δύσκολο να απομονώσουν έναν συγκεκριμένο παράγοντα που οδηγεί στην υπογεννητικότητα ώστε να διαμορφώσουν μια κρατική πολιτική. Κι έτσι προκύπτει το ερώτημα: Πώς μπορείς να απομονώσεις γενικές αξίες και γενικές κουλτούρες;
Οι ακραίες περιπτώσεις μπορούν να μας δώσουν κάποιες ενδείξεις. Σε ολόκληρη την Ανατολική Ασία, που έχει τον χαμηλότερο συνολικό δείκτη γονιμότητας στον κόσμο, υπάρχει ένα κοινό στοιχείο. Θυμάμαι ότι οι νέες γυναίκες στην Ιαπωνία λοιδορήθηκαν από τα μέσα ενημέρωσης επειδή επιλέγουν να ζουν μόνες αντί να παντρεύονται και να κάνουν παιδιά. Αυτό, νομίζω, είναι ενδεικτικό ενός νέου μοντέλου ζωής, που λέει ότι ο γάμος δεν είναι πλέον απαραίτητος για να έχεις μια καλή ζωή. Μπορείς να έχεις τη δουλειά σου και να βγάζεις τα δικά σου χρήματα. Ο γάμος όχι απλά δεν είναι αναγκαίος, αλλά μπορεί και να σε περιορίσει λόγω των έμφυλων ρόλων μέσα στη σχέση.
Η Νότια Κορέα, για παράδειγμα, για να αυξήσει τις γεννήσεις, παρέχει άδεια πατρότητας, αλλά οι άντρες δεν τη χρησιμοποιούν γιατί δεν είναι στην κουλτούρα τους. Σε αυτή την περίπτωση, οι κοινωνικές αξίες και οι πολιτισμικές νόρμες επηρεάζουν την αποτελεσματικότητα των κρατικών πολιτικών. Και, τελικά, η έρευνα ίσως πρέπει να σταθεί σε αυτό ακριβώς το σημείο: Πώς μπορείς να αλλάξεις μια κουλτούρα μέσω της κρατικής πολιτικής;
Υπάρχει το τρομακτικό, κατά τη γνώμη μου, παράδειγμα της Ρουμανίας υπό τον Ceausescu. Ποια παραδείγματα ξεχωρίζετε; Υπήρξε κάποιο που αποδείχθηκε αποτελεσματικό μακροπρόθεσμα;
Αρκετά κράτη που θέλουν να αυξήσουν τη γεννητικότητα, έχουν σαν στόχο να την επαναφέρουν στο επίπεδο αντικατάστασης του πληθυσμού. Αυτό δημιουργεί μια ισορροπημένη δημογραφική πυραμίδα, όπου ένας σταθερός αριθμός ανθρώπων γεννιέται, εντάσσεται στην αγορά εργασίας και στη συνέχεια αποσύρεται.
Πώς μπορεί ένα κράτος να αυξήσει τον δείκτη γονιμότητας πάνω από το επίπεδο αντικατάστασης; Ένας τρόπος είναι να καταπατήσει ατομικά δικαιώματα. Δεν υποστηρίζω κάτι τέτοιο, αλλά έχουμε ένα ιστορικό παράδειγμα. Ο Nicolae Ceausescu στη Ρουμανία ήθελε να γεννηθούν στη χώρα του περισσότερα παιδιά. Εκείνη την εποχή η γεννητικότητα ήταν ήδη χαμηλή.
Τι έκανε; Ακολούθησε την αντίθετη τακτική απ’ ό,τι έκανε η Κίνα με την πολιτική του ενός παιδιού. Κατάργησε την αντισύλληψη και απαγόρευσε τις νόμιμες αμβλώσεις, ώστε οι γυναίκες να μην έχουν επιλογές. Πράγματι, οι γεννήσεις αυξήθηκαν, αλλά μαζί τους αυξήθηκε και η μητρική θνησιμότητα. Προέκυψαν σοβαρά κοινωνικά προβλήματα.
Η αύξηση των γεννήσεων διατηρήθηκε σε υψηλό επίπεδο μόνο όσο το καθεστώς την επέβαλε με το ζόρι. Μόλις ο Ceausescu έφυγε από την εξουσία, τα ποσοστά έπεσαν ξανά. Στην πραγματικότητα, δεν έχουμε παραδείγματα χωρών όπου η γεννητικότητα να έχει μειωθεί δραματικά, να επανέλθει σε υψηλά επίπεδα και να παραμείνει εκεί με βιώσιμο τρόπο.
Ο Stefano Baldo παίρνει τα παιδιά του από το σχολείο στο Bolzano της Ιταλίας. Σε μια εποχή όπου τα ποσοστά γεννήσεων μειώνονται σε διάφορα μέρη του κόσμου, ο Baldo λέει ότι η καθολική του πίστη και η αγάπη του για το «χάος» των μεγάλων οικογενειών ήταν αυτά που τον παρακίνησαν, μαζί με τη σύζυγό του, να αποκτήσουν παιδιά.
Είναι η χαμηλή γονιμότητα απειλή; Υπάρχει σίγουρα η αίσθηση ότι μια χώρα θα ήταν πιο ισχυρή αν είχε δείκτη γονιμότητας 2,2 ή 2,5 παρά 1,4 ή 1,2.
Το ότι οι δείκτες γονιμότητας σε παγκόσμιο επίπεδο έχουν πέσει από τα 6 ή τα 7 παιδιά ανά γυναίκα στα 2, είναι θετική εξέλιξη. Είναι κάτι για το οποίο εργαζόμασταν για δεκαετίες. Είναι υπέροχο που, αν και πλέον έχουμε λιγότερα παιδιά, ξέρουμε ότι αυτά τα παιδιά θα φτάσουν στην αναπαραγωγική ηλικία. Αυτή είναι η διαδικασία με την οποία οι κοινωνίες περνούν από τη μεγάλη γονιμότητα στη χαμηλή γονιμότητα. Οπότε, γενικά μιλώντας, πρέπει να το… γιορτάζουμε που φτάσαμε στο επίπεδο αντικατάστασης ή λίγο χαμηλότερα. Δεν με ανησυχεί αυτό. Ωστόσο, ανησυχώ όταν ο δείκτης είναι πολύ χαμηλός.
Αν μου έλεγες ότι μια χώρα έχει δείκτη γονιμότητας 7 παιδιά ανά γυναίκα, δεν θα σχημάτιζα καλή εικόνα γι’ αυτή τη χώρα. Θα σκεφτόμουν πως, πιθανότατα, οι γυναίκες και τα κορίτσια δεν εκπαιδεύονται, δεν υπάρχει καλή υγειονομική περίθαλψη, δεν υπάρχουν δουλειές και η διακυβέρνηση είναι προβληματική. Αντίστοιχα, αν μου έλεγες ότι μια χώρα έχει δείκτη γονιμότητας 1 παιδί ανά γυναίκα, πάλι θα σκεφτόμουν ότι κάτι δεν πάει καλά στην κοινωνία αυτή.
Ενώ γενικά η χαμηλή γονιμότητα μπορεί να είναι μια θετική εξέλιξη, η εξαιρετικά χαμηλή γονιμότητα ίσως σημαίνει ότι οι άνθρωποι δεν είναι αισιόδοξοι για το μέλλον. Η απόφαση να κάνεις παιδιά είναι η απόλυτη έκφραση πίστης στο μέλλον. Όταν οι άνθρωποι νιώθουν απαισιοδοξία για το μέλλον και δεν θέλουν να κάνουν παιδιά, τότε κάτι δεν πάει καλά.
Μήπως δεν μπορούν να αντέξουν οικονομικά να αγοράσουν σπίτι σε νεαρή ηλικία; Νιώθουν απομονωμένοι και ανασφαλείς; Πρόκειται για ζητήματα που πρέπει να λυθούν στην κοινωνία, ανεξάρτητα από τα υπόλοιπα, και ίσως τότε να αυξηθεί και ο δείκτης γονιμότητα. Ωστόσο, αν εστιάσουμε μόνο στο πώς θα αλλάξουμε τον αριθμό του δείκτη γονιμότητας, δεν θα εντοπίσουμε ποτέ τους πραγματικούς λόγους που αυτός ο αριθμός είναι τόσο χαμηλός.
Ένα από τα πράγματα που ακούγονται συχνά είναι ότι το να έχεις παιδιά είναι εξαιρετικά ακριβό. Ωστόσο, οι άνθρωποι που έχουν περισσότερα παιδιά είναι πιο φτωχοί. Πώς βλέπετε το γεγονός ότι η ανατροφή των παιδιών έχει γίνει τόσο απαιτητική σε χρήμα και χρόνο, ενώ οι άνθρωποι σήμερα έχουν περισσότερα χρήματα και χρόνο για να επενδύσουν σε αυτήν;
Νομίζω ότι αυτός είναι ένας βασικός παράγοντας που οι άνθρωποι στις ΗΠΑ κάνουν λιγότερα παιδιά. Προφανώς δεν είναι μόνο τα χρήματα, γιατί όλοι έχουμε περισσότερα χρήματα απ’ ό,τι παλιότερα. Στην πραγματικότητα πρόκειται για την πιεστική καθημερινότητα που βιώνουν οι γονείς. Έχω φίλους με παιδιά που είναι σε ομάδες μπέιζμπολ και απαιτούνται πολλά ταξίδια, πολλά χρήματα και πάρα πολύς χρόνος! Μια από τις φίλες μου, που είναι μητέρα που μένει στο σπίτι, αναρωτιέται πώς τα καταφέρνουν οι οικογένειες που δουλεύουν και οι δύο γονείς. Η απάντηση είναι ότι είτε οι γονείς παίρνουν… φάρμακα για το άγχος είτε αναζητούν βοήθεια, η οποία είναι δύσκολο να βρεθεί. Η ανατροφή των παιδιών απαιτεί τεράστια ενέργεια - αυτή είναι η σημερινή κουλτούρα παγκοσμίως.
Στη Νότια Κορέα, οι πολιτικοί εξετάζουν το ενδεχόμενο να μειώσουν τις απαιτήσεις εισαγωγής στα πανεπιστήμια μήπως και μειώσουν την πίεση των γονιών να μεγαλώσουν τέλεια παιδιά. Ελπίζουν ότι έτσι θα αλλάξουν την κουλτούρα γύρω από τον αριθμό των παιδιών που έχουν. Κι αυτό, νομίζω, μπορεί να κάνει τη διαφορά. Η μέρα έχει μόνο 24 ώρες.
Οι άνθρωποι που ανησυχούν για τον υπερπληθυσμό, φοβούνται για την επιβάρυνση που προκαλεί ο άνθρωπος στον πλανήτη. Αλλά υπάρχει και η άποψη ότι μια απότομη μείωση του πληθυσμού ίσως είναι καταστροφική για την κοινωνική σταθερότητα.
Μας αρέσει να χτυπάμε καμπανάκια για τον πληθυσμό. Στη δεκαετία του 1960 ανησυχούσαμε γιατί ήταν πολύ υψηλός, σήμερα γιατί είναι πολύ χαμηλός. Δεν συμφωνώ με τη θεωρία που λέει ότι, αν δεν κάνουμε παιδιά, οι κοινωνίες θα καταρρεύσουν τελείως. Όχι. Θα αλλάξουν, αλλά οι κοινωνίες πάντα αλλάζουν. Κάποιες φορές προς το καλύτερο, κάποιες φορές προς το χειρότερο.
Γιατί, λοιπόν, έχει σημασία ο χαμηλός δείκτης γονιμότητας; Μιλήσαμε πολύ για τα παιδιά, αλλά στην πραγματικότητα το πρόβλημα είναι ότι η υπογεννητικότητα οδηγεί στη γήρανση του πληθυσμού. Οι άνθρωποι συχνά αντιλαμβάνονται τη γήρανση του πληθυσμού σαν γήρανση του ατόμου, η οποία τους τρομάζει. Πώς μπορεί να είναι καλός ένας γερασμένος κόσμος;
Ποιο θα είναι το μέλλον των κοινωνιών με δείκτες γονιμότητας γύρω στο 1,5 ή 1,6;
Προσπαθώ να βρω μια ισορροπία ανάμεσα στο να τονίσω πόσο σημαντικό είναι να παρακολουθούμε τη δημογραφία, αλλά όχι τόσο ώστε να καταργούμε τα δικαιώματα των ανθρώπων ή να εστιάζουμε μόνο στους αριθμούς του πληθυσμού, παραμελώντας τους ανθρώπους που ήδη υπάρχουν. Ταυτόχρονα, είναι σημαντικό να στηρίζουμε τις οικογένειες και τα παιδιά, όχι για να αυξήσουμε τους δείκτες, αλλά για να στηρίξουμε τις οικογένειες και τα παιδιά. Αλλιώς ποιος είναι ο λόγος;
Συχνά, όταν μιλάμε για αριθμούς και σύνολα, ξεχνάμε ότι είναι απλώς το άθροισμα μιας σειράς ατομικών αποφάσεων. Και εγώ θέλω να ζω σε μια κοινωνία που είναι αισιόδοξη για το μέλλον, με παιδιά, μεγαλύτερους ανθρώπους και εργαζόμενους. Και για μένα αυτό είναι το νόημα: να βλέπουμε ο ένας τον άλλον ως ανθρώπους με αξία.
© 2024 The New York Times Company