Η Ευρώπη αντιμετωπίζει τις πιο σοβαρές απειλές για την ασφάλειά της από το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Σε μια κλίμακα από το 1 έως το 10, οι απειλές κατατάσσονται έως και το 7.
Την παραπάνω ανησυχητική διαπίστωση έκανε την περασμένη εβδομάδα η «τσαρίνα» της τεχνολογίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης Henna Virkkunen στο Athens Democracy Forum, μια ετήσια συνάντηση υπευθύνων χάραξης πολιτικής, επιχειρηματικών ηγετών, ακαδημαϊκών και ακτιβιστών, που πραγματοποιείται σε συνεργασία με τους New York Times.
Απαριθμώντας τις απειλές, η κα Virkkunen -η εκτελεστική αντιπρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την τεχνολογική κυριαρχία, την ασφάλεια και τη δημοκρατία- δήλωσε ότι υπήρξε «δολιοφθορά» των κρίσιμων υποδομών της Ε.Ε., «μαζικές» κυβερνοεπιθέσεις, παρεμβολές GPS, drones στους ουρανούς της Ε.Ε., διαδικτυακές εκστρατείες παραπληροφόρησης και παρεμβολές στην ψηφοφορία.
Οι δημοκρατίες της Ευρώπης «δέχονται μεγάλη πίεση και επιθέσεις κάθε μέρα», δήλωσε στο forum. «Πρέπει να είμαστε προετοιμασμένοι για πολλά διαφορετικά είδη απειλών».
Εκείνο το πρωί, το αεροδρόμιο του Μονάχου στη Γερμανία έκλεινε αφού εντοπίστηκαν άγνωστα drones κοντά στους διαδρόμους προσγείωσης-απογείωσης. Λίγες μέρες νωρίτερα, παρόμοιες εισβολές με drones είχαν αναφερθεί κοντά σε αεροδρόμια και στρατιωτικές εγκαταστάσεις της Δανίας, κάτι που η δανική κυβέρνηση χαρακτήρισε «υβριδικό πόλεμο» υπό την ηγεσία της Ρωσίας. Οι δημοκρατίες δέχονται επιθέσεις με τρόπους που δεν έχουν ξαναδεί από το 1945. Υπάρχουν εξωτερικές επιθέσεις -κυριότερη από τις οποίες η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία το 2022- αλλά και ηλεκτρονικές παραβιάσεις του εναέριου χώρου και του κυβερνοχώρου της Ε.Ε.
Οι δημοκρατίες αμφισβητούνται επίσης εκ των έσω: από λαϊκιστικά και αυταρχικά κινήματα και την αυξανόμενη δημοτικότητά τους. Η έννοια της εκπροσώπησης «ένα άτομο, μία ψήφος», που κάποτε ήταν τόσο εδραιωμένη στις κοινοβουλευτικές δημοκρατίες, αποδεικνύεται πολύ πιο εύθραυστη από ό,τι πιστεύαμε μέχρι πρότινος. Ένας αυξανόμενος αριθμός ψηφοφόρων -νέων αλλά και ηλικιωμένων- αισθάνεται ότι δεν εκπροσωπούνται, η φωνή τους δεν ακούγεται και στρέφονται σε ανελεύθερα κόμματα που έχουν ως στόχο να διαλύσουν το δημοκρατικό σύστημα, σύμφωνα με πολλούς ομιλητές στο forum.
Αυτό το αίσθημα απογοήτευσης των ψηφοφόρων αποτυπώθηκε εύστοχα σε μια συζήτηση για τον λαϊκισμό από τη Neha Sahgal, αντιπρόεδρο έρευνας στο Pew Research Center. Σε μια έρευνα του Pew σε 24 χώρες, είπε, οι ερωτηθέντες κλήθηκαν να εκφράσουν τις απόψεις τους για συνολικά 101 πολιτικά κόμματα. Μόνο 16 από τα κόμματα αυτά έλαβαν πλειοψηφία ευνοϊκών απόψεων. Στις μισές από τις χώρες που συμμετείχαν στην έρευνα, κανένα κόμμα δεν έλαβε ευνοϊκή αξιολόγηση!
«Αυτό, σαφέστατα, αποτυπώνει την άποψη “δεν αισθάνομαι ότι εκπροσωπούμαι” και ότι “το σύστημα χρειάζεται σημαντική αλλαγή”», είπε η Sahgal.
Υποδεικνύει επίσης ότι «δεν έχουν ελπίδες ότι το σύστημα μπορεί να αλλάξει», είπε.
Αυτό το αίσθημα απογοήτευσης απέναντι στη δημοκρατία εκφράζεται πιο έντονα από τους νέους, δήλωσε η Abigail Branford, ερευνήτρια στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, σε παράλληλη συζήτηση.
Είπε ότι τα δεδομένα που έχουν καταγραφεί έδειξαν μια «μεγάλη αύξηση του ανοίγματος στον αυταρχισμό» μετά την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση του 2008, όταν οι millennials δυσκολεύονταν πολύ να βρουν εργασία, στέγαση και ευκαιρίες.
«Δεν μπορούμε να υποθέσουμε ότι οι νέοι θα σώσουν τη δημοκρατία, διότι, δυστυχώς, μερικές φορές οι νέοι είναι αυτοί που είναι πιο ανοιχτοί στον αυταρχισμό», είπε.
Για να αποτραπεί η εξάπλωση του αυταρχισμού, οι ψηφοφόροι, νέοι και ηλικιωμένοι, πρέπει επίσης να είναι σε θέση να κάνουν τη φωνή τους να ακουστεί -όχι μόνο κατά τη διάρκεια των εκλογών αλλά και ενδιάμεσα, δήλωσε η Marjan H. Ehsassi, εκτελεστική διευθύντρια στη Federation for Innovation in Democracy North America, που υποστηρίζει τις συνελεύσεις πολιτών ως τρόπο καταπολέμησης της έλλειψης φωνής των ψηφοφόρων.
Σκηνές κοντά στην Εθνοσυνέλευση στη Σεούλ της Νότιας Κορέας στις 4 Δεκεμβρίου 2024, αφότου ο πρόεδρος Yoon Suk Yeol κήρυξε στρατιωτικό νόμο έκτακτης ανάγκης.
Αν οι ψηφοφόροι δεν αισθάνονται ότι έχουν «συμβολή στη λήψη αποφάσεων της κυβέρνησης», τότε θεωρούν ότι η φωνή τους δεν ακούγεται και αισθάνονται αποδυναμωμένοι, δήλωσε η Ehsassi, η οποία μίλησε στo πάνελ για τον λαϊκισμό.
«Όταν νιώθεις αποδυναμωμένος, νιώθεις και ευάλωτος. Και όταν είσαι ευάλωτος, θέλεις αλλαγή», είπε. «Είναι πολύ εύκολο για εσένα και το κίνημά σου να χειραγωγηθείτε από τον αυταρχισμό».
Ένας άλλος υποστηρικτής της δημόσιας διαβούλευσης στο συνέδριο ήταν ο James Fishkin, καθηγητής διεθνούς επικοινωνίας στο Πανεπιστήμιο Stanford, ο οποίος είναι γνωστός για τη δημιουργία μιας μεθόδου που ονομάζεται «διαβουλευτική δημοσκόπηση» και συνίσταται στο να συγκεντρώνονται ομάδες του εκλογικού σώματος και να συζητούν από κοινού ζητήματα.
Η μέθοδος, είπε, έχει εφαρμοστεί περισσότερες από 150 φορές σε όλο τον κόσμο -στη Μογγολία, οδήγησε σε εκλογική μεταρρύθμιση σε εθνικό επίπεδο.
«Η δημοκρατία μας δεν λειτουργεί τόσο καλά όσο θα έπρεπε, επειδή δεν υπάρχει χώρος για τη βούληση του λαού», δήλωσε ο καθηγητής Fishkin σε συνέντευξή του στο Athens Forum. Οι άνθρωποι αισθάνονται ότι «κανείς δεν νοιάζεται, κανείς δεν τους ακούει και ότι αν προσπαθήσουν να μιλήσουν, κάποιος θα τους βάλει τις φωνές».
Αλλά όταν τους προσκαλούν να έχουν μια «πολιτισμένη και συντονισμένη» συζήτηση με μια ποικιλόμορφη ομάδα ανθρώπων, «καταλήγουν να μετριάζουν τις ακραίες απόψεις τους», επειδή αισθάνονται ότι έχουν «απόψεις που αξίζει να ακουστούν» και «ότι η δημοκρατία θα μπορούσε να λειτουργήσει καλά», εξήγησε.
Ο πρώην δήμαρχος της Νέας Υόρκης Bill de Blasio αναγνώρισε την απογοήτευση μεταξύ των σημερινών ψηφοφόρων και είπε ότι αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι δεν μπορούν να κατανοήσουν τα ζητήματα που συζητούνται. Είπε ότι είναι απαραίτητο να ακούμε τις καθημερινές ανάγκες των ψηφοφόρων σε τοπικό επίπεδο -και να φορολογούμε τους πλούσιους για να τις ικανοποιούμε. Σε μια συζήτηση με τον δήμαρχο Αθηναίων Χάρη Δούκα, ο De Blasio προέτρεψε τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής να επικεντρωθούν σε «πρακτικά, καθημερινά ζητήματα των νοικοκυριών: ενοίκιο, μεταφορές, φαγητό» και να κάνουν «κάτι χειροπιαστό για τους ανθρώπους». Διαφορετικά, «είναι πολύ εύκολο για τις αντιδημοκρατικές δυνάμεις να παρουσιάζουν τους προοδευτικούς ως ελιτιστές που ενδιαφέρονται μόνο για λίγους».
Πρότεινε οι πλούσιοι, οι οποίοι, όπως είπε, έχουν ωφεληθεί από την κυβερνητική πολιτική και ένα περιβάλλον χαμηλής φορολογίας, να πληρώνουν «το δίκαιο μερίδιό τους σε φόρους» -σε κρατικό, τοπικό και περιφερειακό επίπεδο-, για την επιδότηση απαραίτητων προγραμμάτων όπως η στέγαση.
«Υπάρχουν πολλά χρήματα στον κόσμο», υποστήριξε. «Απλώς βρίσκονται σε λάθος χέρια».
Μια χώρα που πρόσφατα έδειξε πόσο γρήγορα μπορεί να επικρατήσει ο αυταρχισμός είναι η Νότια Κορέα. Σε μια αμφιλεγόμενη κίνηση τον Δεκέμβριο, ο πρόεδρος Yoon Suk Yeol κήρυξε στρατιωτικό νόμο στη χώρα, η οποία έχει κοινοβουλευτική δημοκρατία από το 1987. Μέσα σε λίγες ώρες, οι νομοθέτες κατέκλυσαν το κτίριο της Εθνοσυνέλευσης και ακύρωσαν ομόφωνα τον στρατιωτικό νόμο. Έντεκα ημέρες αργότερα, ο πρόεδρος Yoon παραπέμφθηκε σε δίκη. «Αυτό ήταν ένα αδιανόητο γεγονός», δήλωσε ο Jaeyoung Lee, πρώην μέλος της Εθνοσυνέλευσης της Κορέας, ο οποίος είναι τώρα επίκουρος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Kookmin στη Σεούλ.
Ήταν «εκπληκτικό να γίνουμε μάρτυρες του πόσο εύθραυστη είναι η δημοκρατία», αλλά και «της ανθεκτικότητάς της», πρόσθεσε, επειδή σε διάστημα τριών έως τεσσάρων ωρών, η δημοκρατία είχε αποκατασταθεί.
Είπε ότι το κορεατικό σύνταγμα αποτελεί βασικό μέσο για την αποκατάσταση της δημοκρατίας και μίλησε υπέρ της σημασίας της ύπαρξης θεσμών και συστημάτων που θα διασφαλίζουν την επικράτηση της δημοκρατίας.
Η Ουκρανία έχει πολλά από αυτά, ωστόσο δέχτηκε εισβολή από τη Ρωσία τον Φεβρουάριο του 2022. Η χώρα αγωνίζεται έκτοτε για την επιβίωση και την εδαφική της ακεραιότητα.
Η Chrystia Freeland -πρώην αναπληρώτρια πρωθυπουργός του Καναδά και νυν ειδική εκπρόσωπος του Καναδά για την ανοικοδόμηση της Ουκρανίας- περιέγραψε τη ρωσική εισβολή ως «τη σοβαρότερη παραβίαση» αυτού που χαρακτήρισε ως σημαντικό επίτευγμα της τάξης μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο: το γεγονός ότι «αποφασίσαμε να σταματήσουμε να “τρώμε” ο ένας τον άλλον». Εκφράζοντας αισιοδοξία, η κα Freeland είπε ότι οι αντιλήψεις για την Ουκρανία στη Δύση, και πιο συγκεκριμένα στην Ευρώπη, αλλάζουν σημαντικά.
Πρώτον, οι Ευρωπαίοι συνειδητοποιούν ότι «η Ουκρανία θα κερδίσει» και δεν θα αφήσει τον εαυτό της να «σβηστεί από τον χάρτη», είπε. Δεύτερον, υπάρχει η επίγνωση ότι «η Ουκρανία είναι πραγματικά η ασπίδα της Ευρώπης» και όχι «κάποια φιλανθρωπική υπόθεση». Τρίτον, υπάρχει η συνειδητοποίηση ότι η διεξαγωγή πολέμου σήμερα είναι πολύ λιγότερο περίπλοκη από ό,τι ήταν κάποτε, χάρη «στην εμφάνιση των μη επανδρωμένων αεροσκαφών, της τεχνητής νοημοσύνης και άλλων υψηλής τεχνολογίας αλλά πολύ λιγότερο δαπανηρών στρατιωτικών εργαλείων».
«Αυτό είναι κάτι που βλέπετε να λαμβάνει υπόψη το ΝΑΤΟ», είπε. «Είναι μια πλήρης αλλαγή της κατάστασης», πρόσθεσε.
Η Μέση Ανατολή -μια άλλη σημαντική παγκόσμια ζώνη συγκρούσεων- προέκυψε επίσης στο forum. Την πρώτη μέρα, ο δήμαρχος Αθηναίων Δούκας απένειμε το Βραβείο Δημοκρατίας της Πόλης των Αθηναίων στον Ισραηλινό δημοσιογράφο και συγγραφέα Gideon Levy, ο οποίος γράφει για την ισραηλινή εφημερίδα Haaretz.
Ο κ. Levy αφιέρωσε το βραβείο του σε δημοσιογράφους στη Γάζα και υπενθύμισε ότι περισσότεροι από 200 άνθρωποι σκοτώθηκαν στη σύγκρουση Ισραήλ-Γάζας, η οποία ξεκίνησε πριν από δύο χρόνια με τις επιθέσεις της 7ης Οκτωβρίου, υπό την ηγεσία της Hamas.
Ο Levy είπε ότι μέχρι πριν από λίγες εβδομάδες αντιστεκόταν στη χρήση της λέξης «γενοκτονία» όταν αναφερόταν στις ενέργειες του Ισραήλ στη Γάζα, επειδή θεωρούσε ότι εναπόκειται στο Διεθνές Δικαστήριο να αποφασίσει εάν ο χαρακτηρισμός ήταν κατάλληλος.
Αλλά είπε ότι αποφάσισε ότι η διαδικασία θα μπορούσε να διαρκέσει πολύ, «οπότε δεν μπορούμε να περιμένουμε» και ότι τα γεγονότα στη Γάζα δεν θα μπορούσαν να περιγραφούν με κανέναν άλλο τρόπο.
«Δεν μου είναι εύκολο να πω ότι οι γιοι των φίλων μου και οι φίλοι των γιων μου, οι στρατιώτες, διαπράττουν γενοκτονία», είπε.
Αυτό που επέδειξαν ο Levy και όλοι οι άλλοι συμμετέχοντες στο συνέδριο ήταν η επιθυμία να αλληλεπιδράσουν και να συνεχίσουν τη συζήτηση.
Όπως το έθεσε ο καθηγητής Fishkin του Πανεπιστημίου Stanford: «Η συζήτηση είναι η ψυχή της δημοκρατίας».
*Η Farah Nayeri είναι Ιρανή συγγραφέας και δημοσιογράφος στους New York Times με έδρα το Λονδίνο.