Η αμφιβολία για την αποτελεσματικότητα της δημοκρατίας και για το κατά πόσο ανταποκρίνεται στις ζωές και τις ανησυχίες των απλών πολιτών έχει οδηγήσει πολλούς να στραφούν σε πιο αυταρχικές πολιτικές και σε ηγέτες της ακροδεξιάς. Σε περιόδους βαθιάς πόλωσης, η δημοκρατία μοιάζει αργή, αναποτελεσματική, ακόμα και στάσιμη. Αντίθετα, οι ηγέτες που τολμούν να παρακάμπτουν τις συμβάσεις και τα θεσμικά όρια, ακόμη και τους ίδιους τους νόμους, φαίνονται, στα μάτια των οπαδών τους, ως άνθρωποι που «κάνουν επιτέλους κάτι». Πολλοί ψηφοφόροι δεν νοιάζονται ιδιαίτερα αν τα αποτελέσματα αυτών των πολιτικών είναι θετικά ή αρνητικά· αρκεί που βλέπουν δράση.
Αυτή τη στιγμή, και για πρώτη φορά, λαϊκιστικά ή ακροδεξιά κόμματα προηγούνται στις δημοσκοπήσεις σε Γαλλία, Βρετανία και, σε μικρότερο βαθμό, στη Γερμανία. Παράλληλα, συμμετέχουν στην εξουσία ή σε κυβερνητικούς συνασπισμούς σε χώρες όπως η Ουγγαρία, η Ιταλία, η Ολλανδία, η Σουηδία και, αδιαμφισβήτητα, στις ίδιες τις Ηνωμένες Πολιτείες.
Για τον Ivan Krastev, Βούλγαρο πολιτικό επιστήμονα, οι προκλήσεις απέναντι στη φιλελεύθερη δημοκρατία πηγάζουν από αυτό που ο ίδιος θεωρεί «επαναστατική περίοδο». «Δεν είναι μια φιλελεύθερη εποχή», είπε. «Ο φιλελευθερισμός, σε προεπαναστατικούς καιρούς, ανοίγει το σύστημα και επιτρέπει μεταρρυθμίσεις: κράτος δικαίου, ατομικά δικαιώματα, λογική πολιτική. Και μετά τις επαναστάσεις, είναι εξίσου σημαντικός για να εξισορροπεί τις υπερβολές. Όμως τη στιγμή της επαναστατικής αλλαγής, ο φιλελευθερισμός μένει στο περιθώριο, σχεδόν αδρανής».
Όταν οι πολίτες νιώθουν αβεβαιότητα ή δυσαρέσκεια και «όταν τα πράγματα δεν λειτουργούν», εξήγησε ο Krastev, «είναι έτοιμοι να ανεχθούν ισχυρούς πολιτικούς που τολμούν να δείξουν ότι οι κυβερνήσεις μπορούν να δράσουν, ακόμη και αν οι πράξεις αυτές είναι λανθασμένες».
Ο Krastev ήταν ένας από τους βασικούς ομιλητές στο φετινό Athens Democracy Forum, που πραγματοποιήθηκε σε συνεργασία με τους New York Times.
Η τάση δεν είναι ενθαρρυντική, αλλά δεν είναι και χωρίς ελπίδα, υποστήριξε ο Ivan Vejvoda, Σέρβος πολιτικός επιστήμονας και συνεργάτης του Charles F. Kettering Foundation, που εργάζεται για την ενίσχυση της δημοκρατίας διεθνώς.
«Δεν υπάρχει μαγική λύση απέναντι στον αντιφιλελευθερισμό και τον εξτρεμισμό», είπε ο Vejvoda, ο οποίος θα συντονίσει ένα πάνελ νέων υποτρόφων του Kettering Foundation για το πώς μπορεί να αντιμετωπιστεί ο αυταρχισμός.
«Η αντιμετώπιση αυτών των φαινομένων απαιτεί θάρρος, επιμονή και συνειδητοποίηση του κινδύνου που απειλεί την ελευθερία και τα δικαιώματα, κυρίως το δικαίωμα του συνέρχεσθαι και της ελεύθερης έκφρασης», πρόσθεσε. «Η αντίσταση απέναντι στις αντιφιλελεύθερες τάσεις χρειάζεται οργάνωση και κινητοποίηση σε όλα τα επίπεδα».
Η απώλεια εμπιστοσύνης στην αποτελεσματικότητα των δυτικών δημοκρατιών οφείλεται, σύμφωνα με τον Joseph Stiglitz, νομπελίστα οικονομολόγο και καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Columbia, στην αίσθηση ότι η δημοκρατία δεν απέδωσε όσα υποσχέθηκε.
«Για τους περισσότερους ανθρώπους έξω από την ακαδημαϊκή κοινότητα και τα μέσα ενημέρωσης, το ερώτημα είναι απλό: “Τι έχει προσφέρει η δημοκρατία σε εμάς, στα παιδιά μας και στη χώρα μας;”. Η εμπειρία πολλών ανθρώπων τούς έχει δείξει ότι η ζωή είναι δύσκολη και τότε αρχίζουν να αναρωτιούνται γιατί», είπε.
Οριζόντιες ανισότητες
Για πολλούς, η ανισότητα είναι βασικός παράγοντας, εξήγησε ο Stiglitz σε συνέντευξή του στο Ambrosetti Forum, ένα οικονομικό συνέδριο στην Ιταλία. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, σε αντίθεση με την Ευρώπη, το πρόβλημα δεν είναι τόσο «οι πλούσιοι εναντίον όλων των άλλων», αφού οι Αμερικανοί θαυμάζουν τον πλούτο. Το πρόβλημα είναι αυτό που ο Stiglitz αποκαλεί «οριζόντιες ανισότητες»: όταν οι απλοί πολίτες βλέπουν τους συνομηλίκους τους να τα καταφέρνουν καλύτερα για λόγους που θεωρούν άδικους ή συστημικούς.
«Οι άνθρωποι βλέπουν τον εαυτό τους να κατεβαίνει τη σκάλα της ζωής», είπε, «και έτσι για εκείνους η δημοκρατία δεν έχει αποδώσει».
Η Rachel Rizzo, ανώτερη συνεργάτιδα του think tank (δεξαμενή σκέψης) Atlantic Council στην Ουάσιγκτον, υποστηρίζει ότι η τεράστια διεύρυνση του κεφαλαίου και των πόρων τα τελευταία 30 χρόνια έχει οξύνει τις διαφορές ανάμεσα σε εκείνους που έχουν πρόσβαση σε οικονομικά προνόμια όπως δάνεια, υποθήκες, επενδυτικούς λογαριασμούς και ακίνητη περιουσία και σε εκείνους που δεν έχουν.
Αν σε αυτά προστεθούν ζητήματα όπως η μετανάστευση, η ταυτότητα, η αποβιομηχάνιση (η μείωση, δηλαδή, της βιομηχανικής παραγωγής σε μια χώρα) και η κοινωνική πόλωση, «οι άνθρωποι νιώθουν ότι οι θεσμοί του κράτους δεν δουλεύουν γι’ αυτούς», είπε. Με τις νέες τεχνολογίες, την Τεχνητή Νοημοσύνη και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, «οι διαφορές αυτές προβάλλονται συνεχώς, τις βλέπουν, είναι μπροστά στα μάτια τους».
Όλα αυτά γεννούν θυμό, απογοήτευση και έντονα αντιμεταναστευτικά συναισθήματα, τα οποία εκμεταλλεύονται τα κόμματα των πολιτικών άκρων καλλιεργώντας την πεποίθηση ότι «η κυβέρνηση δεν κάνει τίποτα για σένα, ενώ τα δίνει όλα στους άλλους, τους ξένους».
Μια κοινή δημόσια συζήτηση;
Η δημοκρατία υποτίθεται πως εξισορροπεί τα διαφορετικά συμφέροντα μιας κοινωνίας μέσα από θεσμούς, ελέγχους και πολιτικό διάλογο, εξήγησε ο Julien Vaulpré, επικεφαλής της γαλλικής εταιρείας πολιτικής επικοινωνίας Taddeo. Ωστόσο, τα πολιτικά κόμματα είναι κατακερματισμένα και οι ψηφοφόροι απομονωμένοι μέσα στις δικές τους ψηφιακές ομάδες. «Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν δημιουργήσει την ψευδαίσθηση μιας ατομικής ψήφου μέσα σε “φούσκα”, αλλά ταυτόχρονα έχουν καταστρέψει τον κοινό δημόσιο διάλογο», είπε χαρακτηριστικά.
Τι ακριβώς εννοεί ο Vaulpré; Στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ο καθένας βλέπει μόνο τις απόψεις που μοιάζουν με τις δικές του, αφού ο αλγόριθμος φιλτράρει το περιεχόμενο με βάση τις προτιμήσεις του. Έτσι, ο πολίτης πιστεύει ότι η δική του άποψη είναι «η κοινή λογική», αφού όλοι γύρω του (στη «φούσκα» του) συμφωνούν.
Αυτή η κατάσταση, όπου οι αντίπαλοι αδυνατούν να αναγνωρίσουν την καλή πίστη ο ένας του άλλου, αποτυπώνεται παραδειγματικά στις Ηνωμένες Πολιτείες, μετά τη δολοφονία του νεαρού συντηρητικού ακτιβιστή Charlie Kirk σε πανεπιστημιούπολη της Γιούτα.
Χαμηλή ανάπτυξη και πόλεμος
Για την Ευρωπαϊκή Ένωση, οι οικονομικές ανησυχίες εντείνονται από τον πόλεμο που μαίνεται στην ήπειρο. Η οικονομική ανάπτυξη παραμένει σε πολύ χαμηλότερα επίπεδα σε σχέση με τις Ηνωμένες Πολιτείες, ενώ η Ευρώπη αντιμετωπίζει τους υψηλότερους δασμούς που επιβάλλει ο Trump, την επιβράδυνση της κινεζικής οικονομίας, την εκ νέου στρατιωτικοποίηση της Ρωσίας και τον πόλεμο της Ουκρανίας που δεν φαίνεται να τελειώνει σύντομα.
Καθώς ο Trump απαιτεί από τους Ευρωπαίους να αναλάβουν μεγαλύτερο βάρος για την ασφάλεια της Ουκρανίας αλλά και τη δική τους, οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις γνωρίζουν πως πρέπει να αυξήσουν τις αμυντικές δαπάνες τους για λόγους ασφαλείας, παρά τη χαμηλή ανάπτυξη και τα ήδη υπερχρεωμένα δημόσια ταμεία.
Αστυνομικοί των ΜΑΤ στη Γαλλία κάνουν χρήση δακρυγόνων εναντίον διαδηλωτών στο Παρίσι, στη διάρκεια εθνικής απεργίας και κινητοποιήσεων κατά της κυβέρνησης και των περικοπών στον επόμενο προϋπολογισμό. Οι διαδηλώσεις οργανώθηκαν από το κίνημα «Bloquons Tout» («Να τα μπλοκάρουμε όλα»), στις 18 Σεπτεμβρίου 2025. Η Γαλλία είναι μόνο μία από τις πολλές χώρες που βλέπουν την αντικυβερνητική δυσαρέσκεια να αυξάνεται
Η Δύση δεν έχει συνέλθει πλήρως ούτε από την οικονομική κρίση του 2005 ούτε από την πανδημία της Covid-19, που υπονόμευσε σε μεγάλο βαθμό την εμπιστοσύνη στη δημοκρατία. Οι κυβερνήσεις τότε εξέδωσαν διατάγματα και επέβαλαν περιορισμούς σε θεμελιώδεις ελευθερίες, όπως η ελεύθερη μετακίνηση, η συνάθροιση και η έκφραση. Πολλά από αυτά τα μέτρα παρέκαμψαν τη νομοθετική και δικαστική εποπτεία και συνεχίστηκαν ακόμη και μετά την κορύφωση της πανδημίας.
Η πολιτική ζωή, ήδη πολωμένη, διχάστηκε ακόμη περισσότερο σε θέματα όπως οι μάσκες, οι απαγορεύσεις κυκλοφορίας και η κοινωνική απομόνωση. Η προσπάθεια να διαχειριστούν οι κυβερνήσεις το οικονομικό σοκ της πανδημίας οδήγησε σε ραγδαία αύξηση του δημόσιου χρέους, που με τη σειρά της έφερε υψηλότερο πληθωρισμό και νέες δημοσιονομικές συγκρούσεις.
Πόλωση και οπισθοδρόμηση
Η πολιτική ελευθερία, που ήδη βρισκόταν σε κάμψη, μειώθηκε ακόμη περισσότερο μετά την πανδημία, φτάνοντας στο χαμηλότερο επίπεδο των τελευταίων 25 ετών, σύμφωνα με τον Joseph Lemoine και τους συνεργάτες του στο Freedom and Prosperity Center του Atlantic Council.
Από το 2019, και λόγω της πανδημίας, ο παγκόσμιος ρυθμός δημοκρατικής οπισθοδρόμησης έχει τετραπλασιαστεί. Τουλάχιστον 112 χώρες έχουν χάσει μέρος της πολιτικής τους ελευθερίας, ενώ πάνω από το ένα τρίτο αυτών δεν παρουσίαζαν καν πτωτική τάση πριν από την πανδημία. Ανάμεσά τους βρίσκονται οι Ηνωμένες Πολιτείες, ο Καναδάς, η Νότια Κορέα, η Ιαπωνία, η Αυστραλία και 20 από τις 27 χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Τα ευρήματα αυτά επιβεβαιώνονται και από την ετήσια έκθεση του International IDEA, ενός διακυβερνητικού οργανισμού που εργάζεται για την υποστήριξη της δημοκρατίας παγκοσμίως.
Η Γαλλία αποτελεί χαρακτηριστικό και ανησυχητικό παράδειγμα των πιέσεων αυτών. Ήδη βαθιά πολωμένη, με ισχυρά κόμματα στην άκρα αριστερά και στην άκρα δεξιά, έχει δει αλλεπάλληλες κυβερνήσεις να καταρρέουν λόγω της αδυναμίας τους να εξασφαλίσουν τη λαϊκή στήριξη για την αντιμετώπιση του τεράστιου δημόσιου χρέους. Με τον πρόεδρο Emmanuel Macron να είναι εξαιρετικά αντιδημοφιλής, το ακροδεξιό κόμμα της Marine Le Pen δείχνει να βρίσκεται σε πλεονεκτική θέση ενόψει των προεδρικών εκλογών σε δεκαοκτώ μήνες.
Και στις Ηνωμένες Πολιτείες, η βαθιά πολιτική πόλωση δεν εκδηλώνεται μόνο στις πολιτισμικές αντιπαραθέσεις για την ελευθερία του λόγου ή την ταυτότητα φύλου, αλλά και στις εκ διαμέτρου αντίθετες πολιτικές που προτείνονται για τη διαχείριση του εκρηκτικού ομοσπονδιακού χρέους.
Παραπληροφόρηση και θεωρίες συνωμοσίας
Ο πανικός γύρω από την Covid και οι διαφορετικές αντιδράσεις των δημοκρατικών κυβερνήσεων δημιούργησαν εύφορο έδαφος για παραπληροφόρηση και θεωρίες συνωμοσίας, εξήγησε ο Brando Benifei, μέλος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου από την Ιταλία και πρόεδρος της αντιπροσωπείας για τις σχέσεις με τις Ηνωμένες Πολιτείες.
Αστυνομικοί της Νέας Υόρκης συλλαμβάνουν διαδηλωτές που προσπαθούν να εμποδίσουν βαν της Υπηρεσίας Μετανάστευσης και Τελωνείων (ICE) έξω από το Ομοσπονδιακό Κτίριο Jacob K. Javits στη Νέα Υόρκη, στις 22 Ιουλίου 2025. Η μετανάστευση έχει μετατραπεί σε σημείο αιχμής για τις διαμαρτυρίες σε πολλές χώρες του κόσμου.
Σε αυτά προστίθεται και η ολοένα αυξανόμενη ικανότητα της τεχνητής νοημοσύνης να παράγει ψευδείς πραγματικότητες και αποτελεσματική προπαγάνδα. Ο Benifei, ένας από τους ομιλητές του Athens Democracy Forum, εργάζεται πάνω σε ευρωπαϊκή νομοθεσία που επιχειρεί να ρυθμίσει την τεχνητή νοημοσύνη και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
«Προσπαθούμε να θεσπίσουμε κάτι απλό -το περιεχόμενο που παράγεται από Α.Ι. να αναγνωρίζεται ως τέτοιο. Αλλά αυτό είναι πολύ δύσκολο. Και, ειλικρινά, ανεπαρκές».
Ο πόλεμος στην Ουκρανία, συνέχισε, «ενισχύει την αίσθηση ότι η παλιά παγκόσμια τάξη έχει καταρρεύσει και ότι ο κόσμος είναι πλέον ασταθής. Αυτή η αίσθηση αβεβαιότητας τροφοδοτεί τον φόβο που νιώθουν οι άνθρωποι για το μέλλον». Όλα αυτά, πρόσθεσε, «διαβρώνουν την αξιοπιστία των υπαρχόντων θεσμών, τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αμερική».
Σε μια εποχή ανησυχίας και σύγχυσης, αξίες που θεωρούνταν αδιαπραγμάτευτες στις δημοκρατικές κοινωνίες, όπως το έθνος, η οικογένεια και το διαγενεακό συμβόλαιο, αρχίζουν να φθείρονται, σχολίασε ο Ivan Krastev. Και η ίδια η Τεχνητή Νοημοσύνη, είπε, «θέτει το ερώτημα του τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος».
Ενδημικός εθνικισμός
Ο Mario Monti, πρώην πρωθυπουργός της Ιταλίας, έγραψε ένα βιβλίο με τίτλο “Demagonia”, ένα λογοπαίγνιο ανάμεσα στις λέξεις «δημοκρατία» και «αγωνία», που πραγματεύεται την «αγωνία της δημοκρατίας» και το πώς η «πολιτική της αυταπάτης» υπονομεύει την αξιοπιστία της. Σε συνέντευξή του στο Ambrosetti Forum, ο Monti περιέγραψε τη σύγκρουση ανάμεσα στη φύση των προβλημάτων της Δύσης -που απαιτούν μακροπρόθεσμες και διεθνείς λύσεις- και στην ολοένα αυξανόμενη πίεση που δέχονται οι πολιτικοί να ανταποκρίνονται άμεσα, σε έναν κόσμο που κυριαρχείται από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
«Η σημερινή συμπεριφορά των πολιτικών είναι αντίθετη προς την αναζήτηση κοινών λύσεων», είπε ο Monti. «Οι αποφάσεις τους γίνονται όλο και πιο βραχυπρόθεσμες και εθνικιστικές». Καθώς πιέζουν για άμεση δράση, κινδυνεύουν, όπως συμβαίνει στις Ηνωμένες Πολιτείες, να αποδυναμώσουν θεσμούς όπως οι ανεξάρτητες κεντρικές τράπεζες και οι αρχές ανταγωνισμού, οι οποίες λειτουργούν ως αντίβαρα στην εκτελεστική και εταιρική εξουσία.
Υπάρχουν βέβαια διαφορές ανάμεσα στην Ευρώπη και τις Ηνωμένες Πολιτείες, σημείωσε ο Danilo Türk, πρώην πρόεδρος της Σλοβενίας και νυν πρόεδρος του Club de Madrid, ενός μη κομματικού οργανισμού που συγκεντρώνει πρώην αρχηγούς κρατών και κυβερνήσεων από όλο τον κόσμο, με στόχο την προώθηση της δημοκρατίας.
Στις Ηνωμένες Πολιτείες, είπε ο Türk, υπάρχει μια «δυσανάλογα ισχυρή επιρροή των ειδικών συμφερόντων», τα οποία κυριαρχούν στην πολιτική σκηνή τα τελευταία είκοσι χρόνια. Στην Ευρώπη, πρόσθεσε, τα ειδικά συμφέροντα δεν είναι τόσο ανεπτυγμένα και υπόκεινται σε αυστηρότερες ρυθμίσεις. Ωστόσο, η Ευρώπη έχει άλλα σοβαρά προβλήματα -«ενδημικό εθνικισμό που μπορεί να γίνει παθολογικός» και να ενεργοποιηθεί γύρω από υπαρκτά ζητήματα όπως η μετανάστευση και η οικονομική στασιμότητα.
«Η Ευρώπη μοιάζει γηρασμένη», είπε ο Türk, που επίσης θα μιλήσει στο Athens Democracy Forum. Το κοινωνικό κράτος δεν είναι πλέον βιώσιμο χωρίς βαθιές και εξαιρετικά αντιδημοφιλείς μεταρρυθμίσεις, γεγονός που δίνει στον εθνικισμό νέο χώρο για να αναπτυχθεί.
Η ίδια η Ευρωπαϊκή Ένωση, πρόσθεσε, έχει γίνει υπερβολικά γραφειοκρατική, γεμάτη διαφωνίες και συμβιβασμούς που απλώς καλύπτουν τα ρήγματα. Δεν διαθέτει ουσιαστικές πολιτικές για την Παλαιστίνη ή την Ουκρανία, ούτε πειστικές απαντήσεις στη δημοκρατική οπισθοδρόμηση.
«Το αποτέλεσμα είναι η στασιμότητα», είπε ο Türk, «και είναι πολύ κακή περίοδος για κάτι τέτοιο».
Ο Ivan Vejvoda θεωρεί ότι ένας από τους πιο αποτελεσματικούς τρόπους για να αντιμετωπιστεί η αντιδημοκρατική τάση είναι η εκπαίδευση.
«Το να πλησιάζεις τους ανθρώπους, να πηγαίνεις πόρτα πόρτα, να εξηγείς, να διαλύεις τη “φούσκα” των απλοϊκών λύσεων και να προτείνεις εναλλακτικές πολιτικές, χωρίς να αποφεύγεις να επισημαίνεις τις δυσκολίες που έρχονται, είναι κρίσιμο», είπε. Αυτή η προσπάθεια, τόνισε, είναι απαραίτητη «για να αντιμετωπιστούν οι επιθέσεις ενάντια στον πλουραλισμό, στο κράτος δικαίου και στον ελεύθερο δημόσιο χώρο».
*Ο κ. Steven Erlanger είναι επικεφαλής διπλωματικός ανταποκριτής στην Ευρώπη για τους New York Times, με έδρα το Βερολίνο.