Η Maria Ressa, η Φιλιππινέζα-Αμερικανίδα δημοσιογράφος που τιμήθηκε με το Νόμπελ Ειρήνης το 2021, θυμάται τι συνέβη στις Φιλιππίνες, όταν η ελευθερία του λόγου απειλήθηκε, το κράτος δικαίου παραβιάστηκε και όσοι αμφισβητούσαν την εξουσία δέχτηκαν επίθεση.
Στην «Ομιλία του Αριστοτέλη», μια από τις βασικές εκδηλώσεις του Athens Democracy Forum, στις 2 Οκτωβρίου, η Ressa προειδοποίησε ότι μια παρόμοια αποδυνάμωση της δημοκρατίας συμβαίνει τώρα και αλλού. Απηύθυνε, επίσης, μια εύλογη αλλά εμφατική έκκληση προς το ακροατήριο των πολιτιστικών και πολιτικών ηγετών να ορθώσουν το ανάστημά τους και να υπερασπιστούν τις δημοκρατικές αξίες.
«Αναλάβετε δράση, ενεργήστε τώρα, πριν να είναι πολύ αργά», κατέληξε στο τέλος της ομιλίας της. Το ιστορικό της Ressa στην αντιμετώπιση καταχρήσεων κυβερνητικής εξουσίας με προσωπικό κίνδυνο την έχει καταστήσει μια από τις ηγετικές φωνές στις προσπάθειες διατήρησης των φιλελεύθερων δημοκρατιών, σε μια εποχή που αυτές απειλούνται σε ολόκληρο τον κόσμο. Κύριος στόχος της κριτικής της είναι οι μεγάλες τεχνολογικές εταιρείες, οι οποίες, όπως λέει, διαστρεβλώνουν τις προσπάθειες για την αποκατάσταση της αλήθειας και διευκολύνουν την άνοδο των αυταρχικών ηγετών.
Η δική της δοκιμασία άρχισε μετά την εκλογή του προέδρου Rodrigo Duterte το 2016. Η Ressa εξήγησε ότι η Rappler, η διαδικτυακή εταιρεία μέσων ενημέρωσης που είχε ιδρύσει, δημοσίευσε ρεπορτάζ σχετικά με το πώς το καθεστώς Duterte εργαλειοποιούσε το διαδίκτυο και φίμωνε όσους προσπαθούσαν να το καταστήσουν υπόλογο. Στη συνέχεια, η Rappler δέχτηκε μια ενορχηστρωμένη διαδικτυακή επίθεση (κάποια στιγμή, η Ressa είπε ότι δεχόταν κατά μέσο όρο 90 μηνύματα μίσους την ώρα).
Η Ressa κατηγορήθηκε για 11 ποινικά αδικήματα. Εκτοτε έχει αθωωθεί για τις περισσότερες από αυτές τις κατηγορίες αλλά, όπως είπε, εξακολουθεί να χρειάζεται έγκριση από το ανώτατο δικαστήριο των Φιλιππίνων για να φύγει από τη χώρα κάθε φορά που βρίσκεται εκεί -πρόσφατα, για να μιλήσει στη γενική συνέλευση του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών τον Σεπτέμβριο και στο Athens Democracy Forum. Ζει στις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Columbia, από το 2023, λέγοντας σε μια συνέντευξη επί σκηνής μετά την ομιλία της στην Αθήνα ότι θεωρεί τη διδασκαλία αυτή ως το επίκεντρο των προσπαθειών της υπέρ της δημοκρατίας.
Η Maria Ressa, δημοσιογράφος που κέρδισε το Νόμπελ Ειρήνης το 2021 για το έργο της για την προστασία της ελευθερίας της έκφρασης, μίλησε πρόσφατα στην Αθήνα για τους κινδύνους της παραπληροφόρησης. «Χωρίς γεγονότα, δεν μπορείς να έχεις αλήθεια», είπε
Στην ομιλία της, η Ressa προειδοποίησε για άλλη μια φορά, όπως είχε κάνει και στην τελετή απονομής των βραβείων Νόμπελ, για τους κινδύνους της τεχνολογίας. «Μια ατομική βόμβα εξερράγη στο οικοσύστημα πληροφοριών μας», είπε, «και κατέστρεψε σιωπηλά, και συνεχίζει να καταστρέφει, τα θεμέλια που χρειάζεται η δημοκρατία για να επιβιώσει».
Είπε ότι οι αλγοριθμικά σχεδιασμένες τεχνολογίες έχουν μετατρέψει τις πλατφόρμες σε «όπλα μαζικής καταστροφής για τη δημοκρατία», απελευθερώνοντας ένα κύμα «τοξικής λάσπης» στο διαδίκτυο και διαδίδοντας μηνύματα γεμάτα φόβο, θυμό και μίσος. «Χωρίς γεγονότα, δεν μπορείς να έχεις αλήθεια· χωρίς αλήθεια, δεν μπορείς να έχεις εμπιστοσύνη», ανέφερε. «Χωρίς αυτά τα τρία, δεν μοιραζόμαστε μια κοινή πραγματικότητα. Δεν μπορείς να έχεις δημοσιογραφία. Δεν μπορείς να έχεις δημοκρατία».
Σε πρόσφατες συνεντεύξεις, η Ressa έχει δηλώσει ότι τα ανησυχητικά σημάδια διάβρωσης της δημοκρατίας στις Ηνωμένες Πολιτείες τής θύμισαν αυτά που είδε στις Φιλιππίνες. «Υποφέρω τόσο από déjà vu όσο και από διαταραχή μετατραυματικού στρες», είπε στον κωμικό και παρουσιαστή τηλεοπτικής εκπομπής Jon Stewart τον περασμένο μήνα.
Και στις δύο περιπτώσεις, σημείωσε, η ζημιά στους δημοκρατικούς κανόνες έγινε εμφανής αμέσως μετά τις προεδρικές εκλογές. «Συνέβη τις πρώτες εκατό ημέρες», είπε, αναφερόμενη στην πληθώρα εκτελεστικών διαταγμάτων του προέδρου Trump, που διεκδικούσαν εξουσίες και προνόμια του Λευκού Οίκου.
Στις Φιλιππίνες, η διαδικασία ήταν περισσότερο εσκεμμένη και σκληρή, περιέγραψε στο βιβλίο της του 2022, “How to Stand Up to a Dictator’’.
«Μέσα σε έξι μήνες από την ανάληψη της εξουσίας από τον Duterte στις Φιλιππίνες, οι έλεγχοι και οι ισορροπίες των τριών κλάδων της κυβέρνησης -εκτελεστικής, νομοθετικής και δικαστικής- κατέρρευσαν μέσω ενός συστήματος πελατειακών σχέσεων, τυφλής αφοσίωσης, διαφθοράς και εκβιασμών», έγραψε η Ressa στο βιβλίο της.
Γεννημένη στις Φιλιππίνες, η Ressa, η οποία είναι σήμερα 62 ετών, μετακόμισε στο Νιου Τζέρσεϊ ως παιδί και αποφοίτησε από το Πανεπιστήμιο του Princeton. Έγινε δημοσιογράφος όταν επέστρεψε στις Φιλιππίνες τη δεκαετία του 1980, αρχικά εργαζόμενη για έναν φιλιππινέζικο ραδιοτηλεοπτικό φορέα και αργότερα στο CNN, ως ρεπόρτερ, καλύπτοντας τη Νοτιοανατολική Ασία. Το 2012, ίδρυσε τη Rappler, που γρήγορα έγινε ένας δημοφιλής και επιδραστικός ιστότοπος ερευνητικής δημοσιογραφίας στις Φιλιππίνες. Της απονεμήθηκε το Νόμπελ Ειρήνης μαζί με τον Dmitri A. Muratov, ο οποίος ήταν ο αρχισυντάκτης της ρωσικής ανεξάρτητης εφημερίδας Novaya Gazeta, που τότε δεχόταν επίθεση από την κυβέρνηση του προέδρου Vladimir Putin. Έκτοτε, έχει επανειλημμένα μιλήσει κατά των κινδύνων της υπερβολικής παραπληροφόρησης, όχι μόνο για την αλήθεια αλλά και για τη δημοκρατία.
«Πες ένα ψέμα ένα εκατομμύριο φορές και γίνεται γεγονός», είπε τον Ιανουάριο, μιλώντας σε μια συγκέντρωση στο Βατικανό. «Αν κάνεις τους ανθρώπους να πιστεύουν ότι τα ψέματα είναι γεγονότα, τότε μπορείς να τους ελέγξεις». Έχει ζητήσει να τερματιστεί η ατιμωρησία που απολαμβάνουν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και οι πλατφόρμες πληροφόρησης, των οποίων οι αλγόριθμοι, όπως είπε, ήταν «μια συνειδητή επιλογή σχεδιασμού που είχε σκοπό να σας κάνει να σκρολάρετε» προς όφελος των μεγάλων εταιρειών τεχνολογίας.
«Η μητέρα όλων των μαχών είναι η ακεραιότητα της πληροφορίας -το να βλέπεις τη διαφορά μεταξύ πραγματικότητας και μυθοπλασίας, δημιουργώντας μια κοινή πραγματικότητα», είπε στην Αθήνα. «Αν κερδίσουμε αυτή τη μάχη για την ακεραιότητα της πληροφορίας, μπορούμε να κερδίσουμε και τα υπόλοιπα. Αλλά αν χάσουμε αυτό, τα χάνουμε όλα».
Η σταθερή πρόοδος των τεχνολογικών εξελίξεων έχει αυξήσει τον κίνδυνο, είπε, όπως και η συνεχιζόμενη συγκέντρωση της δύναμης της επικοινωνίας στα χέρια λίγων. Η Ressa προειδοποίησε για μια ισχυρή κλίκα τεχνολογικών γιγάντων, την οποία αποκάλεσε “broligarchy’’.
«Θα κυβερνηθούμε από το κράτος δικαίου ή από δικτάτορες και κλεπτοκράτες;» ρώτησε. «Θα αυξήσει η τεχνητή νοημοσύνη τις ανθρώπινες δυνατότητες ή θα αντικαταστήσει την ανθρώπινη κρίση;».
Η απάντηση, είπε, είναι να τεθεί η τεχνολογία πληροφοριών υπό δημόσιο έλεγχο και να καταστεί υπόλογη. «Η λογοδοσία των πλατφορμών δεν είναι λογοκρισία· είναι το ανοσοποιητικό σύστημα της δημοκρατίας», είπε. «Χρειαζόμαστε τεχνολογία που εμπνέει τη δημόσια εμπιστοσύνη, ένα πρωτόκολλο για να αποκαταστήσουμε την εμπιστοσύνη. Αυτό είναι ζήτημα δημόσιας ασφάλειας». Η κατάσταση στις Φιλιππίνες έχει βελτιωθεί από τότε που έληξε η προεδρία του κ. Duterte, το 2022. Δεν είναι ακόμα ιδανική, αλλά όπως το έθεσε η Ressa, η χώρα έχει μετακινηθεί «από την κόλαση, στο Καθαρτήριο».
Η Ressa επικαλείται την υπόθεση Duterte ως απόδειξη ότι η κοινωνία των πολιτών μπορεί να αντισταθεί. Τον Μάρτιο, ο Duterte συνελήφθη, εκδόθηκε και κατηγορήθηκε από το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. «Το κράτος δικαίου επικράτησε», δήλωσε στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ. «Δεν είμαι στη φυλακή», είπε στην Αθήνα, χειροκροτούμενη από το κοινό, προσθέτοντας: «Και πού είναι ο Duterte; Κρατείται στη Χάγη».
* Η Celestine Bohlen είναι δημοσιογράφος, πρώην ανταποκρίτρια των New York Times στη Μόσχα, τη Βουδαπέστη και τη Ρώμη.