Στα πανεπιστήμια σε όλο τον κόσμο, η ελευθερία του λόγου αντιμετωπίζει αυξανόμενες προκλήσεις. Φοιτητές στην Ευρώπη, την Ασία και τις Ηνωμένες Πολιτείες αποδοκιμάζουν ομιλητές με τους οποίους διαφωνούν και ακυρώνουν εξαναγκαστικά εκδηλώσεις προτού καν αυτές πραγματοποιηθούν. Οι διοικητικοί υπάλληλοι και το διδακτικό προσωπικό των πανεπιστημίων κρατούν τις εναλλακτικές απόψεις εκτός του προγράμματος σπουδών, σε μια προσπάθεια να προωθήσουν τη Διαφορετικότητα, την Ισότητα και τη Συμπερίληψη.
Διαδηλώσεις κατά του Ισραήλ, διαφορετικές πολιτικές φιλοσοφίες και ομιλητές με αντιδημοφιλείς απόψεις -είτε από τη δεξιά είτε από την αριστερά- έχουν μερικές φορές καταλήξει σε βίαια επεισόδια και καταλήψεις κτιρίων, όπως στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια, στο Berkeley, τον Φεβρουάριο του 2024, όταν μια ιδιωτική εκδήλωση με Ισραηλινό ομιλητή διακόπηκε αφού περίπου 200 φιλοπαλαιστίνιοι διαδηλωτές περικύκλωσαν τον χώρο, φωνάζοντας συνθήματα, σπάζοντας παράθυρα και εισβάλλοντας στο κτίριο.
Τέτοιες συγκρούσεις έχουν αφήσει τα πανεπιστήμια να αγωνίζονται να καθορίσουν το όριο ανάμεσα στην ελευθερία του λόγου και την καταστολή, ενώ έχουν οδηγήσει και τις κυβερνήσεις να παρεμβαίνουν. Στην Ουγγαρία, για παράδειγμα, ο πρωθυπουργός Viktor Orban επέβαλε τη μεταφορά στην Αυστρία του Κεντρικού Ευρωπαϊκού Πανεπιστημίου, ενός ιδρύματος που ιδρύθηκε στην Ουγγαρία από τον δισεκατομμυριούχο χρηματοδότη και φιλελεύθερο φιλάνθρωπο George Soros. Ο κ. Orban έθεσε επίσης 11 ακόμη πανεπιστήμια υπό τον έλεγχο ιδρυμάτων που διοικούνται από συμμάχους του.
Στην Ινδία, υποστηρικτές του δεξιού κυβερνώντος κόμματος έχουν διοριστεί ως διοικητές στο Πανεπιστήμιο Jawaharlal Nehru, ένα φιλελεύθερο ίδρυμα.
Στις Ηνωμένες Πολιτείες, ο πρόεδρος Donald J. Trump και η κυβέρνησή του επικαλούνται τις συγκρούσεις στους πανεπιστημιακούς χώρους σε μια προσπάθεια να τερματίσουν τα προγράμματα για τη Διαφορετικότητα, την Ισότητα και τη Συμπερίληψη, και να εξαλείψουν αυτό που θεωρούν ως εκτεταμένο αντισημιτισμό. Έχουν αναστείλει την ομοσπονδιακή χρηματοδότηση εκατοντάδων εκατομμυρίων δολαρίων για πανεπιστημιακή έρευνα, ως τιμωρία για αυτό που θεωρούν «woke» (υπερβολικά προοδευτικές) απόψεις.
Και στη Φλόριντα, ο κυβερνήτης Ron DeSantis έχει αντικαταστήσει μέλη του διοικητικού συμβουλίου και στελέχη του Πανεπιστημίου της Φλόριντα -του πιο έγκριτου πανεπιστημίου της πολιτείας- και έχει αναμορφώσει τη διοίκηση και τις διαδικασίες εισαγωγής στη Δημόσια Σχολή Φιλελεύθερων Τεχνών New College, προκειμένου να αντιμετωπίσει αυτό που έχει χαρακτηρίσει ως μεροληπτικές, αριστερές πολιτικές.
Η αντιπαράθεση μεταξύ κυβερνήσεων και ανώτατης εκπαίδευσης αποτέλεσε βασικό θέμα συζήτησης στο Athens Democracy Forum, την ετήσια συνάντηση υπευθύνων χάραξης πολιτικής και επιχειρηματικών ηγετών, ακαδημαϊκών και ακτιβιστών που πραγματοποιείται στην Ελλάδα σε συνεργασία με τους New York Times.
Οι ομιλητές του συνεδρίου συζήτησαν τις περιπτώσεις της Ουγγαρίας και της Ινδίας, καθώς και άλλων χωρών όπου οι κυβερνήσεις και τα πανεπιστήμια έχουν συγκρουστεί σχετικά με την ελευθερία του λόγου.
Το ερώτημα είναι: τι πρέπει να κάνει μια δημοκρατία για να αποτρέψει τα πανεπιστήμιά της από το να μετατραπούν σε πολιτικά πεδία μάχης;
Πολλοί ακαδημαϊκοί και υπερασπιστές της ελευθερίας του λόγου δήλωσαν ότι το πρόβλημα -όπως και η λύση- βρίσκεται μέσα στην ίδια την ανώτατη εκπαίδευση.
«Τα πανεπιστήμια είναι ιδεολογικά “μονοχρωματικά” και αντιτίθενται στην ποικιλία απόψεων», δήλωσε ο Thomas Gift, Αμερικανός αναπληρωτής καθηγητής πολιτικής επιστήμης στο Πανεπιστημιακό Κολέγιο του Λονδίνου, ο οποίος διδάσκει κάθε καλοκαίρι ένα μάθημα στο Πανεπιστήμιο Harvard.
Ο Gift είπε ότι οι αρχές της Διαφορετικότητας, της Ισότητας και της Συμπερίληψης υποστηρίζονται από πολλούς, συμπεριλαμβανομένου του ίδιου, αλλά ο τρόπος με τον οποίο λειτουργούν τα προγράμματα που προωθούν αυτές τις αρχές στα αμερικανικά πανεπιστήμια «ευνοεί κάθε είδους διαφορετικότητα εκτός από την ποικιλία απόψεων».
«Οι ρεπουμπλικανικές, οι συντηρητικές, ακόμη και οι μετριοπαθείς φωνές έχουν είτε φιμωθεί είτε οι ίδιοι οι άνθρωποι έχουν αισθανθεί την ανάγκη να αυτολογοκριθούν», είπε, σημειώνοντας ότι συχνά είναι ευκολότερο για τους καθηγητές να μη μιλούν για πολιτικά φορτισμένα ζητήματα παρά να διακινδυνεύσουν να αναφερθούν από κάποιον φοιτητή στη διοίκηση.
«Η μεταρρύθμιση είναι πράγματι αναγκαία», είπε.
Οι επικριτές επεσήμαναν ότι τα πανεπιστήμια υπήρξαν ασυνεπή στην υπεράσπιση της ελευθερίας της έκφρασης.
Ανελευθερία του λόγου και κλειστά στόματα. Τα έτη 2023 και 2024 ήταν τα δύο χειρότερα όσον αφορά τις περιπτώσεις «shout-downs» στα πανεπιστήμια, όπου οι φοιτητές καθιστούν αδύνατη τη συνέχιση μιας ομιλίας, επισημαίνει ο Greg Lukianoff, ακτιβιστής που ηγείται του Ιδρύματος για τα Ατομικά Δικαιώματα
Ο Greg Lukianoff, δικηγόρος, συγγραφέας και ακτιβιστής που ηγείται του Ιδρύματος για τα Ατομικά Δικαιώματα και την Έκφραση FIRE, δήλωσε ότι έχει περάσει την 24χρονη καριέρα του «κρούοντας τον κώδωνα του κινδύνου για ζητήματα ελευθερίας του λόγου που προέρχονται από την τριτοβάθμια εκπαίδευση» και ότι δυσκολεύεται εξαιρετικά να «κάνει τους ανθρώπους να το πάρουν αυτό στα σοβαρά».
Αναφερόμενος σε πρόσφατα γεγονότα, είπε ότι τα έτη 2023 και 2024 ήταν τα δύο χειρότερα όσον αφορά τις περιπτώσεις «shout-downs» στα πανεπιστήμια -όχι δηλαδή περιπτώσεις όπου κάποιος αποδοκιμάζει έναν ομιλητή, αλλά όπου οι φοιτητές καθιστούν αδύνατη τη συνέχιση μιας ομιλίας.
Άλλες πρόσφατες περιπτώσεις που επισημάνθηκαν στον ιστότοπο του ιδρύματός του περιλαμβάνουν: τις απαιτήσεις ενός φοιτητή να συνοδεύεται το μυθιστόρημα «Ο Υπέροχος Γκάτσμπι» από προειδοποίηση για ευαίσθητο περιεχόμενο (λόγω των θεμάτων αυτοκτονίας και ενδοοικογενειακής βίας), την απαγόρευση σε έναν φοιτητή να διανείμει αντίτυπα του Συντάγματος των ΗΠΑ την Ημέρα του Συντάγματος και την ακύρωση πρόσκλησης ομιλητών από τα πανεπιστήμια σε τελετές αποφοίτησης, όπως η πρώην υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ Condoleezza Rice και η τότε Γενική Διευθύντρια του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου Christine Lagarde.
Μέλη του διδακτικού προσωπικού κορυφαίων αμερικανικών πανεπιστημίων δεν αρνούνται ότι τα ιδρύματά τους χρειάζονται μεταρρύθμιση. Μερικοί, μάλιστα, αγωνίζονται ενεργά για αυτήν.
Η Hélène Landemore, καθηγήτρια πολιτικών επιστημών στο Yale, γαλλικής καταγωγής, η οποία θα είναι ομιλήτρια στο Athens Democracy Forum, επικαλέστηκε «πλήρη έλλειψη διαφάνειας και, κατά την άποψή μου, λογοδοσίας» στη διοίκηση του Yale -«ένα εταιρικό μοντέλο διακυβέρνησης που δίνει προτεραιότητα στην προβολή της εικόνας, τη διαχείριση κινδύνου, τις σχέσεις με τους δωρητές και άλλα παρόμοια, έναντι της ακαδημαϊκής ελευθερίας».
Επαίνεσε τα προγράμματα για τη Διαφορετικότητα, την Ισότητα και τη Συμπερίληψη όσον αφορά τη διεύρυνση του προγράμματος σπουδών, παραδεχόμενη ότι παλαιότερα είχε «μόνο νεκρούς λευκούς άνδρες στη διδακτέα ύλη» και στη συνέχεια ενέταξε έργα του κοινωνιολόγου W.E.B. Du Bois, του αγωνιστή για την κατάργηση της δουλείας Frederick Douglass και γυναικών συγγραφέων.
Ωστόσο, πρόσθεσε, τα προγράμματα για τη Διαφορετικότητα, την Ισότητα και τη Συμπερίληψη έχουν επίσης οδηγήσει τις πανεπιστημιακές διοικήσεις να παρεμβαίνουν στη λήψη αποφάσεων και στις προσλήψεις καθηγητών, επιβραδύνοντας τις διαδικασίες και ενεργώντας μεροληπτικά. Ως αποτέλεσμα, οι καθηγητές και οι φοιτητές «πιέζονται και από τις δύο πλευρές», σημείωσε. «Η κυβέρνηση Trump μάς δαιμονοποιεί ως ριζοσπάστες και οπαδούς της woke κουλτούρας, αλλά στο εσωτερικό του πανεπιστημίου υφιστάμεθα υπερβολικό έλεγχο και, ειλικρινά, φίμωση λόγω της διοικητικής πολιτικής ορθότητας».
Αναμφίβολα, η δεύτερη κυβέρνηση Trump δημιουργεί μια εντελώς νέα σειρά υποθέσεων που αφορούν την ελευθερία του λόγου στα πανεπιστήμια.
Το περασμένο καλοκαίρι, μια ανώτερη λέκτορας που δίδασκε το μάθημα «Λογοτεχνία για Παιδιά» στο Πανεπιστήμιο Texas A&M εξηγούσε τις διαφορές μεταξύ ταυτότητας φύλου και έκφρασης φύλου, όταν μια φοιτήτρια αντέδρασε έντονα διαμαρτυρόμενη ενώ ταυτόχρονα βιντεοσκοπούσε τον εαυτό της.
«Δεν είμαι απολύτως σίγουρη αν αυτό είναι νόμιμο», είπε, «γιατί, σύμφωνα με τον πρόεδρό μας, υπάρχουν μόνο δύο φύλα». Επιπλέον, όπως εξήγησε, αυτό αντίκειται στις θρησκευτικές πεποιθήσεις της ίδιας και άλλων, και γι’ αυτό δεν θα συμμετάσχει στο μάθημα.
Το βίντεο αναρτήθηκε στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και εντοπίστηκε από Ρεπουμπλικανούς πολιτικούς, συμπεριλαμβανομένου του κυβερνήτη του Τέξας, ο οποίος κατηγόρησε το πανεπιστήμιο ότι «κάνει πλύση εγκεφάλου στους φοιτητές όσον αφορά στην ιδεολογία του φύλου» και απαίτησε δράση. Από τότε, η λέκτορας και δύο διοικητικά στελέχη, καθώς και ο πρόεδρος του Texas A&M, έχουν όλοι αποχωρήσει.
Το Πανεπιστήμιο της Πενσιλβάνια βρίσκεται στο επίκεντρο της κρίσης πολύ πριν από την εκλογή του Trump. Η πρόεδρός του, Elizabeth Magill, παραιτήθηκε τον Δεκέμβριο του 2023, μετά από ερωτήσεις σε μια τεταμένη ακρόαση στο Κογκρέσο σχετικά με τον αντισημιτισμό στον πανεπιστημιακό χώρο (μαζί με την πρόεδρο του Harvard, Claudine Gay, και την πρόεδρο του M.I.T., Sally Kornbluth).
Σε μια βιντεοσκοπημένη συνέντευξη, η Magill -η οποία είναι καθηγήτρια Νομικής στη Νομική Σχολή Penn Carey και θα μιλήσει επίσης στο Athens Democracy Forum- δήλωσε ότι η κυβέρνηση Trump «δημιούργησε, τουλάχιστον στη διάρκεια της ζωής μου, πρωτοφανείς προκλήσεις για τον τομέα της ανώτατης εκπαίδευσης» και πρόσθεσε ότι μερικές από αυτές τις προκλήσεις θα μπορούσαν να αποδειχθούν μη αναστρέψιμες -ιδίως οι αλλαγές στον τρόπο λειτουργίας των ομοσπονδιακών επιχορηγήσεων.
Είπε ότι ερευνητικά προγράμματα δεκαετιών διακόπτονται σε πανεπιστήμια σε όλη τη χώρα, συμπεριλαμβανομένων τμημάτων που διεξάγουν ζωτικής σημασίας έρευνα σε τομείς όπως ο καρκίνος στην παιδική ηλικία και μελέτες για τον εγκέφαλο ασθενών με Αλτσχάιμερ σε πρώιμο στάδιο.
Συνολικά, δήλωσε ο Lukianoff από το FIRE, οι Ηνωμένες Πολιτείες βρίσκονται «σε κρίση ελευθερίας του λόγου αυτή τη στιγμή, και δεν νομίζω ότι αυτό θα αλλάξει σύντομα».
«Πολλές από τις προστασίες που θεσπίσαμε, τόσο στη νομοθεσία του Πρώτου Τροποποιητικού Άρθρου όσο και στους κανόνες περί ελευθερίας του λόγου στις Ηνωμένες Πολιτείες, έχουν παραμεριστεί», είπε.
Η μόνη λύση, σημείωσε, ήταν η σωστή υπεράσπιση της ελευθερίας της έκφρασης.
Γιατί; «Επειδή λειτουργεί πραγματικά καλά», είπε. «Αν δεν μπορείς να μιλήσεις για τα προβλήματά σου, αυτά επιδεινώνονται. Προκύπτουν αντιδράσεις, εκρήξεις. Αντί να χρησιμοποιείς την ελευθερία του λόγου ως εναλλακτική λύση στη βία, συχνά έρχεσαι αντιμέτωπος με τη βία».
Ο Gift, αναπληρωτής καθηγητής στο University College του Λονδίνου, πρότεινε τη δημιουργία ειδικών κέντρων για την ελευθερία του λόγου και τον ανοιχτό διάλογο στους πανεπιστημιακούς χώρους (όπως το Hoover Institution στο Πανεπιστήμιο Stanford), προκειμένου να δοθεί φωνή σε υποεκπροσωπούμενες ή συντηρητικές απόψεις.
Συνέστησε επίσης τα πανεπιστήμια να διδάσκουν ένα μάθημα πρώτου έτους με θέμα «την ορθή διαφωνία», ώστε όλοι οι πρωτοετείς φοιτητές να μάθουν να σέβονται τις αντίθετες απόψεις. Ο Gift και ένας συνάδελφός του διδάσκουν ένα τέτοιο μάθημα στο Λονδίνο αυτό το εξάμηνο.
Η περιγραφή του μαθήματος «Η τέχνη της ορθής διαφωνίας» στην ιστοσελίδα ξεκινά με ένα απόσπασμα από τον Μahatma Mohandas K. Gandhi («Η ειλικρινής διαφωνία είναι συχνά σημάδι προόδου») και επισημαίνει ότι «στη χειρότερή της μορφή, η διαφωνία μπορεί να προκαλέσει πόλεμο, δυστυχία και βάσανα». Όμως, στην καλύτερή της μορφή, σημειώνει, μπορεί να επιτρέψει «καινοτομίες που αλλάζουν τον κόσμο και ειρήνη μέσω της αξιολόγησης της αλήθειας και των μεγάλων ιδεών».
«Βρισκόμαστε σε μια καταιγίδα αυτή τη στιγμή», είπε ο Lukianoff. «Αλλά ελπίζω να μπορέσω να βοηθήσω τη χώρα να επιστρέψει στην υπεράσπιση της ελευθερίας του λόγου, ακόμα και για απόψεις που μισεί».
*Η Farah Nayeri είναι Ιρανή συγγραφέας και δημοσιογράφος στους New York Times με έδρα το Λονδίνο.